چکیده:
یکی از بزرگترین اشکالات فرهنگنویسی، پس از آغاز نهضت فرهنگنویسی که غالبا در شبه قارۀ هند آغاز شد، کمسواد بودن بیشتر فرهنگنویسان و عدم تخصص و تحقیق و تتبع آنها در متون کهن ادب فارسی است. فرهنگ برهان قاطع یکی از همین فرهنگهاست که از اشتباهات کوچک و بزرگ برکنار نمانده است. محققانی که پیش از این به بررسی و تحلیل نواقص و اشکالات برهان قاطع پرداختهاند، غالبا به ضبط واژهها و معانی متناسب با آنها توجه داشتهاند و در باب ضبط ترکیبهای مستخرج از اشعار قدما توجه چندانی نداشتهاند؛ این در حالی است که برهان تبریزی در این قسمت از کار خود نیز دچار تصحیفخوانی و کژخوانیهای فراوانی شده است. این مقاله میکوشد آن دسته از لغزشها و تصحیفهای برهان قاطع را که ناشی از کژخوانی و تصحیفخوانی اشعار خاقانی، نظامی و انوری است، بازنماید و صورت صحیح متن را تا حد امکان ارائه دهد.
خلاصه ماشینی:
براي نمونه به يکي از موارد بسيار ساختگي و جعلي برهان که نويسندگان لغت نامة دهخدا نيز به آن پي برده اند و آن را باز نموده اند، اشاره مي کنيم : «کبوتروار آب : کنايه از پاياب است و آن جايي باشد از رودخانه که پياده توان گذشت (برهـان )، (آننـدراج )، اين عنوان ظاهرا از اين بيت خاقاني به غلط استنباط شده است : ديده ام سرچشمة خضر و کبوتروار، آب خورده و پس جرعه ريزي در دهان آورده ام » (نک : دهخدا، ذيل همين ترکيب ) در ادامه سعي داريم در حد حوصلة اين مقاله به بررسي برخي ترکيب هـاي برهـان قاطع که مستخرج از اشعار قدماست ، بپردازيم .
تصحيح تصحيف ها و کژخواني ها نکته اي که اينجا بايد مد نظر داشت اين است که نويسندگان لغت نامة دهخدا در خـصوص غالب ترکيب هاي فرهنگ هايي نظير برهان- مـستخرج از اشـعار قـدما- کـه آن ترکيبـات به درستي نوشته شده اند، شواهد شعري آنها را نيز از ديوان شاعران ، اسـتخراج کـرده انـد و ذيل آن ترکيب يا واژه نوشته اند؛ اين در حالي است که آنها نتوانسته اند براي ترکيـب هـا و واژه هاي مستخرج از اشعار قدما که معلول تصحيف خواني و کژخواني بوده اسـت ، شـاهدي بيابند.
ايـن ترکيب که در لغت نامة دهخدا آمده اسـت (نـک : دهخـدا، ذيـل شـاهد)، همچنـين رک : (آنندراج ، انجمن آرا، ذيل همين واژه )، تصحيف اين بيت خاقاني است .