چکیده:
این مقاله به بررسی متنی و منبع شناختی یک روایت تفسیری می پردازد که نخستین بار در دو تفسیرالتبیان و مجمع البیان به نقل از امام باقر علیه السلام آمده است. مولف نشان می دهد که ماخذ شیخ طوسی در نقل این روایت، المصابیح فی تفسیر القرآن تالیف ابوالقاسم حسین بن علی معروف به وزیر مغربی (370ـ418 ق) بوده است. وزیر مغربی این سخن را به نحوی مبهم به «ابوجعفر» نسبت می دهد؛ اما این روایت نه در هیچ یک از منابع حدیثی و تفسیری شیعه پیش از وزیر مغربی آمده، و نه در مهم ترین منابع تفسیر ماثور اهل سنت چون ابوجعفر طبری و ابن ابی حاتم رازی ثبت شده است. مقاله ی حاضر می کوشد رد پای این نقل و روایات مشابه را در منابع تفسیری و روایی کهن بجوید و نشان دهد که وزیر مغربی روایات تفسیری متعددی از تفسیر کلبی (م. 146 ق) را در اثر خود نقل کرده و تمامی آن ها را به ابوجعفر یعنی امام باقر علیه السلام نسبت داده است. این روایات تقریبا همگی به نقل قصص، اسباب نزول، و تعیین مبهمات، اعلام و اماکن قرآنی مربوطند. روش بحث در این مقاله تحلیل سندی نیست، بلکه ترکیبی از دو روش تحلیل متن و تحلیل منبع است.
خلاصه ماشینی:
وزيـر مغربي اين سخن را به نحوي مبهم به «ابوجعفر» نسبت مي دهد؛ اما ايـن روايـت نـه در هيچ يک از منابع حديثي و تفسيري شيعه پيش از وزير مغربي آمده ، و نه در مهم تـرين منابع تفسير مأثور اهل سنت چون ابوجعفر طبري و ابن ابي حاتم رازي ثبت شده اسـت .
در تفسير عبارت «و لا تشتروا بآياتي ثمنا قليلا»، در آيه ي ٤١ سوره ي بقره ، تفاسـير روايي شيعه در دوران صفويه و برخي از تفاسير دوره ي معاصر روايتي را از امام باقر عليه السلام نقل مي کنند که مضمون آن چنين است : «حيي بن اخطـب ، کعـب بـن اشـرف و برخي ديگر از يهوديان درآمدي مالياتي (مأکلة ) داشتند که هر سال يهودي هـا بـه آنـان مي دادند؛ ايشان نخواستند که با دستور پيامبر اکرم (ص ) اين کسب درآمد باطـل شـود، لذا بخشي از تورات را تحريف کردند که در آن نام و وصف پيامبر آمده بـود.
بررسي فروض مختلف اکنون چند احتمال براي راه يافتن اين حديث به تفسير مغربي (المصابيح في تفـسير القرآن ) و از آنجا به مجموعه تفاسير شيعه (التبيان ، مجمع البيان ، الصافي ، الاصفي ، بحار الانوار، مفاتيح الغيب ، نور الثقلين ) مي توان مطرح کرد: الف ) نخستين فرض اين است که مراد از ابوجعفر در تفـسير المـصابيح و بـالتبع در التبيان، امام باقر عليه السلام باشد؛ يعني متن اين روايت را وزير مغربي در منبعي روايي يا تفسيري شيعي يافته است که امروزه در اختيار ما نيست .