چکیده:
ماهیت و حکم اخلاقی تجسس یکی از موضوعات مهم اخلاقی برای عموم مردم و به ویژه برای افرادی است که مقتضای شغلی آنها در ارتباط با تجسس است، مانند نیروهای انتظامی، امنیتی، اطلاعاتی، روزنامهنگاران و اصحاب خبر. تجسس در لغت به معنای، بررسی کردن، جستوجوکردن و کسب خبر است. تجسس به تحقیق و تفحص در امور مخفی و پنهان دیگران که ماهیت شخصی و فردی دارد، گفته میشود. بنابراین، به کارگیری واژة تجسس در تفحص از اموری که ماهیت ظاهر و آشکار دارند یا به تعبیر دیگر، ماهیت اجتماعی و جمعی دارند، صحیح نیست. سه نوع تجسس با احکام جداگانه وجود دارد: تجسس در امور شخصی، در امور اجتماعی و در امور دشمن. تجسس در امور شخصی افراد به حکم عقل و صریح آیه «ولاتجسسوا» و روایات متعدد، جایز نیست. تجسس در امور اجتماعی که عبارت بهتر برای آن «بازرسی» و «نظارت» است، بنا بر دلیل عقلی و برخی روایات، جایز و در برخی شرایط واجب است. اطلاع از شرایط جامعه، نیازها و مطالبات مردم و ایجاد عدالت اجتماعی که از مهمترین وظایف حاکم است، و دستیابی به آنها تا حد زیادی به گزینش مسئولان و کارگزاران حکومتی متعهد، مؤمن و متخصص، وابسته است، نیازمند تحقیق و تفحص از عملکرد دستگاهها و سازمانهای اجتماعی است. تجسس در مورد دشمنان حکومت و گردآوردن اطلاعات از آنها به حکم عقل و شرع جایز است. آیة چهارم سورة منافقون، سیره پیامبر( و حضرت علی( بر جواز این امر دلالت دارد.
خلاصه ماشینی:
"یک مأمور امنیتی و اطلاعاتی که وظیفه دستیابی به اطلاعات شخصی و اجتماعی در مورد شخصیتها، سازمانها و دولتها را دارد؛ روزنامهنگار یا گزارشگر اخبار فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی یا ورزشی که وظیفه اطلاعرسانی در مورد افراد حقیقی و حقوقی مختلف را دارد، مجاز به تجسس و کسب خبر در مورد چه اموری از اشخاص و نهادهاست؟ موارد غیر مجاز تجسس کدام است؟ این نوشتار درصدد بررسی ماهیت تجسس، انواع آن و حکم اخلاقی هر یک از انواع آن است.
342 277 آنچه از تعریفهای اهل لغت، فقها، علمای اخلاق و مفسران در مورد ماهیت تجسس برمیآید، این است که تجسس به تحقیق و تفحص در امور مخفی و پنهان افراد برای کشف لغزشها و وجوه تاریک زندگی آنها گفته میشود؛ اموری که ذات و ماهیت آنها مخفی و غیر ظاهر است.
از آنجا که پیشتر گفتیم «تجسس» اصطلاحی است که در مورد کشف امور مخفی و پنهانی به کار میرود، به نظر میرسد تجسس در امور اجتماعی، جزء اقسام تجسس نباشد و اصطلاح صحیح در مورد آن، «بازرسی» یا «نظارت» است، چون ماهیت کار کارکنان و نهادهای اجتماعی، امر مخفی نیست و اساسا شأن آنها اجتماعی و در ارتباط با دیگران بوده و مشهود و آشکار است.
از آنجا که هر انسانی ممکن است در خلوت، دست به کارهایی بزند که از انجام آنها نزد مردم ابا دارد، بنابراین، چون تجسس موجب کشف عیوب و خطاهای پنهانی انسانها میشود؛ آن هم عیوبی که آشکار شدن و اطلاع دیگران از آنها موجب تحقیر و هتک حرمت و کرامت انسانی است، از نظر اخلاقی جایز نیست."