چکیده:
حافظ در بیت «دوش از مسجد سوی میخانه آمد پیر ما / چیست یاران طریقت بعد از این تدبیر ما» از پیری یاد می کند که در ابتدا خراباتی نبوده، بلکه اهل طریقت و مسجد بوده و حال، ناگهان خراباتی شده است. منظور حافظ از این شخصیت که «پیر ما» خوانده شده چه کسی بوده است؟ آیا این پیر، شخصیتی تاریخی و واقعی بوده یا صرفا شاعر، در عالم خیال خود، او را خلق کرده است؟ برخی از مفسران قدیم و جدید حافظ، مقصود از این پیر را «شیخ صنعان» (در داستان منطق الطیر عطار) می دانند، ولی به دلایل مختلف این تفسیر نمی تواند درست باشد. در این مقاله، با توجه به آنچه شاعران عارف پیش از حافظ، و به ویژه عطار، گفته اند و نیز با توجه به دیگر ابیات حافظ، اثبات شده است که مقصود حافظ از «پیر ما» حسین بن منصور حلاج است.
خلاصه ماشینی:
سابقه«پیر ما»در غزلی از حافظ نصر اللّه پورجوادی* چکیده {IBحافظ در بیت{S«دوش از مسجد سوی میخانه آمد پیر ما#/چیست یارانطریقت بعد از این تدبیر ما»S}از پیری یاد میکند که در ابتدا خراباتی نبوده،بلکهاهل طریقت و مسجد بوده و حال،ناگهانی خراباتی شده است.
معنای این حرکت چیست و منظور حافظ از این شخصیت که«پیر ما»خوانده شده چه بوده است؟آیا این پیر،شخصیتی تاریخی و واقعی بوده یاصرفا شاعر،در عالم خیال خود،او را خلق کرده است؟آیا او همان پیر گلرنگ1یاپیر خرد2است،یا با آنها فرق دارد؟آیا مردا او از پیر همان معنایی است که درفلسفه ابن سینا و شیخ اشراق و در اشعار سنایی آمده و به منزله عقل فعّال است کهبه صورت شخصی نورانی در ساحت ملکوتی دیده میشود،3یا شخصیتی است واقعیو تاریخی که به صورتی خیالی در عالم شعر صوفیانه فارسی نزد پارهای از شعرا ازجمله خود حافظ بازسازی شده است؟ در پاسخ به سؤالهای فوق اگر به خود غزل مراجعه کنیم ملاحظه میکنیم کهقرینهای وجود ندارد تا هویت پیر را برای ما معلوم کند.
یکی از این حافظپژوهان سودی بسنوی(متوفی در حدود سال1006)است که"دوش"را"دیشب"،"مسجد"را"کعبه"،"میخانه"را"شهر قیصریه"وخود پیر را نیز شیخ صنعان(در داستان منطق الطیر عطّار)تفسیر کرده است،4تفسیری که بیش از یک حدس و گمان نیست.
تنها دلیلی هم که سودی و پیروان او داشتهاند ظاهرابیت زیر از غزل دیگری از حافظ است که میگوید: {Sگر مرید راه عشقی،فکر بدنامی مکن#شیخ صنعان خرقه رهن خانه خمّار داشتS}در این بیت هرچند که سخن از شیخ و خانه خمّار و پیروی مرید از شیخ به میانآمده است،موضوع رفتن از مسجد به میخانه که موضوع اصلی و کلیدی غزل استمطرح نشده است.