چکیده:
حدیث از جهات گوناگون از جمله نقش آن در تبیین مقاصد قرآن و بیان جزییات آن از موقعیت ممتازی برخوردار است. در عین حال، یکی از مسایل مرتبط با احادیث معصومان علیه سلام تعارض دسته ای از آنها با دسته ای دیگر است؛ چه، به دلایل متعدد، از جمله وقوع جعل و وضع، نقل به معنا، از میان رفتن قرائن حالی و مقامی، ضعف حافظه و کوتاهی اندیشه برخی از راویان، وقوع تصحیف و تحریف، تقیه و پاره ای از دیگر عوامل عملا روایات متعارضی به منابع روایی راه یافته اند. بر این اساس، یکی از جوانب اهتمام محدثان بزرگ در منابع روایی، پرداختن به حل تعارض مستقر در روایات متعارض است؛ چه، در تعارض مستقر بر خلاف تعارض بدوی، نمی توان میان دلالت متعارضین جمع کرد. محمد باقر مجلسی نیز در بحارالانوار در مواجهه با تعارضات مستقر، عمدتا مبتنی بر روایات وارده از معصومان علیه سلام، به شیوه های گوناگون عمل کرده است؛ به این ترتیب که در صورت تعادل ادله یکی از دو راه توقف یا تخبیر را برگزیده است؛ هر چند ملاک های کاملا منقحی در انتخاب هر یک از این دو راه مطرح نکرده است؛ در حوزه روایات فقهی بیشتر "تخبیر"و در روایات اعتقادی عمده "توقف" را پیشنهاد کرده است، یعنی، خواسته یا ناخواسته، موضوع روایات متعارض، در انتخاب موضوع وی در قبال آنها موثر افتاده است. مجلسی در روایات غیر فقهی و غیراعتقادی بر اساس ملاک های محتوایی، از قبیل اعتضاد به کتاب و سنت و شهرت روایی و ملاک های سندی، ازجمله ضعف روایان و انگیزه های شخصی آنان به ترجیح یکی از طرفین تعارض پرداخته است، به رغم دأب خود، به رد متعارضین اقدام کرده است. با این همه، تقریبا در همه موارد، دقت مجلسی در پرهیز از طرح روایات، قابل ملاحظه است و از همین رو، می کوشد راهی برای جمع دلالی – یا در حقیقت عدم پذیرش تعارض مستقر – بیابد؛ جز در موارد خاص که گریزی از قبول تعارض مستقر نداشته و در مواجهه با آنها نیز با احتیاط عمل کرده است.
خلاصه ماشینی:
"محمد باقر مجلسی نیز در بحار الأنوار در مواجهه با تعارضات مستقر،عمدتا مبتنی بر روایات وارده از معصومان علیه السلام،به شیوههای گوناگون عمل کرده است؛به این ترتیب که در صورت تعادل ادله یکی از دو راه توقف یا تخییر را برگزیده است؛هر چند ملاکهای کاملا منقحی در انتخاب هر یک از این دو راه مطرح نکرده؛در حوزۀ روایات فقهی بیشتر«تخییر» و در روایات اعتقادی عمدة«توقف»را پیشنهاد کرده است؛یعنی،خواسته یا ناخواسته، موضوع روایات متعارض،در انتخاب موضع وی در قبال آنها موثر افتاده است.
مجلسی روایات دستۀ دوم را به دلیل موافقت با قرآن بر روایات دستۀ اول-بدون اشاره به آیات مورد نظر خود-ترجیح داده؛در عین آنکه به راههایی در جمع آنان نیز اشاره کرده است(مجلسی 1403:ج 62، 221) نمونۀ سوم: در روایاتی که دربارۀ اولین مخلوق وارد شدهاند اختلاف مفهومی وجود دارد؛به این ترتیب که برخی اولین مخلوق را هوا،برخی آب،برخی آتش و برخی عقل و برخی نور انبیاء و ائمه علیه السلام دانستهاند.
مرجحات سندی مؤلف بحار الأنوار در مواجهه با تعارضها گاه با برری زنجیرۀ اسناد و صفات و انگیزههای راویان،به ترجیح بعضی از اخبار متعارض بر برخی دیگر پرداخته است: نمونۀ اول: مجلسی در مواجهه با روایت مشهور«اصحابی کالنجوم بایهم اقتدیتم اهتدیتم»و در مقام نقد مفهومی آن،به روایات متعارضی اشاره کرده است که گویای انجام اعمال ناشایستی توسط گروهی از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و اله است."