چکیده:
تفسیر تبیان یکی از تفاسیر شیعی در قرن پنجم هجری است که با رویکرد کلامی به نگارش آمده است. از نشانه های آشکار آن، کوشش شیخ طوسی برای تحکیم مبانی نظری شیعه در این تفسیر است. تقدم نسبی دانش کلام بر سایر علوم در عصر شیخ طوسی و منازعات کلامی، همچنین مرجعیت و احاطه علمی شخصیت هایی نظیر شیخ مفید، سید مرتضی و خود شیخ در این رشته، در سمت و سو دادن به این تفسیر بی تاثیر نبوده است. طرح دیدگاه های نسبتا فراگیر معتزلیانی همانند ابوعلی جبایی، علی بن عیسی رمانی، ابوالقاسم بلخی (یاکعبی) و محمد بن بحر اصفهانی در همین جهت، قابل ارزیابی است. شیخ طوسی هم به لحاظ روش عقل گرایانه محمد بن بحر اصفهانی و علی بن عیسی رمانی و هم به دلیل برخی مبانی مشترک اعتقادی با معتزلیان تفسیر آنان را پسندیده، برخی از آرایشان را تلقی به قبول کرده و البته در موارد درخور توجهی نیز دیدگاه های آنان را مورد مناقشه قرار داده و مردود دانسته است.
خلاصه ماشینی:
"شیخ طوسی هم به لحاظ روش عقلگرایانۀ محمد بن بحر اصفهانی و علی بن عیسی رمانی و هم به دلیل برخی مبانی مشترک اعتقادی با معتزلیان تفسیر آنان را پسندیده،برخی از آرایشان را تلقی به قبول کرده و البته در موارد در خور توجهی نیز دیدگاههای آنان را مورد مناقشه قرار داده و مردود دانسته است.
(طبری[بیتا]ج 2،9)بر اساس روایات دیگر،قبله پیامبر صلی الله علیه و اله در مکه کعبه بود(ابو الفتوح رازی 1408:ج 2،203)صرف نظر از داوری در چند و چون این روایات،ابو مسلم بر آن است که روایت به شرط احراز وقاثت آن معلوم میکند که قبله قبل از کعبه کجا بوده است؟نمونۀ دیگر در تفسیر آیۀ 16 نساء است.
بررسی تحلیلی این آمار نشان دهندۀ فراوانی استفاده شیخ طوسی از آرای تفسیری مفسران معتزلی است که به ترتیب بیشترین توجه در این تفسیر به دیدگاههای ابو علی جبایی بوده است و پس از آن متعلق به رمانی،بلخی و ابن اخشید و محمد بن بحر اصفهانی.
(طوسی[بیتا]:ج 4،191)نمونه دیگر رد قول جبایی ذیل آیه 124 بقره میباشد (همان:ج 1،447) نقد و ایراد به قول ابو مسلم محمد بن بحر اصفهانی نیز در تفسیر تبیان به چشم میخورد ضمن آن که در مقدمه تفسیر روش وی را پسندیده،اما الزام طوسی به اجتهادی برخورد کردن با اقوال مفسران،شیخ طوسی را بر آن داشته تا با عباراتی مانند«کلام ابو مسلم خلاف اقوال و اجماع مفسرین»و یا«خلاف سیاق»و یا«سیاق مانع اراده»چنین معنایی است و یا«قول بعیدی»است،آنها را مورد تردید قرار دهد."