چکیده:
احمد بن ابی یعقوب اسحاق بن واضح یعقوبی اصفهانی مصری (م284ق) از بزرگترین و پیشگام ترین دانشمندان «موالی» است. او را میتوان معلم و پدر جغرافیای اسلامی و تاریخنگاری جهانی با ویژگیهای عقل گرایانه دانست. گرایش دینی- مذهبی و وسعت تسلط علمی او در حوزه تاریخ، جغرافیا، شعر و نجوم و گیاه شناسی و مطالعات اجتماعی، وی را بر صدر طبقة دانشمندان بنام اسلامی- شیعی نهاده است. برآیند بسیاری از شواهد و دلایل تاریخی که ظاهرا برای نخستین بار در این گفتار گرد آمده است، باعث تعمیق شناخت ما نسبت به زوایای کمتر شناخته شده شخصیت، منزلت روایی، مذهب، منابع و مشایخ، جایگاه تاریخی، سیاسی و آثار علمی او خواهد شد. کناره گیری خاندان یعقوبی از مرکز خلافت شرقی و سکونت آنان در آفریقا را میتوان یکی از دلایل غفلت مورخان و رجال شناسان و فهرست نویسان از یعقوبی دانست. با وجود این، در کتابهای تاریخ و البلدان او میتوان شواهد فراوانی مبنی بر تشیع دوازده امامی وی یافت. پس از یعقوبی که در کتابش، البلدان به برخی ویژگیهای خاندان و نیز آثارش اشاره کرده است، ابن یونس مصری، مسعودی و ابوعمرکندی سه مورخی هستند که در قرن چهارم به کتابهای وی اشاره کردهاند. حموی نیز در سده هفتم از مطالب آنها را اقتباس کرده و در اثر کم بدیلش، معجم الادباء آورده است. در دوره مغول، از دل دیوانسالاری مغولی- چینی، گروه تازهای از نیروهای آزاد متولد شدند که در وقایع دوره ایلخانی و تا حدودی تیموری ایفاگر نقشهاییگاه کلیدی بودند. این نیروها در منابع فارسی با عنوان کلی قراوناس شناخته میشوند. در این تحقیق سعی داریم تا با نگاهی به وقایع مرتبط با این نیروها در دوره ایلخانی، به بررسی ماهیت و کیفیت حیات سیاسی- اجتماعی نیروهای آزاد موسوم به قراوناس و به ویژه شاخهای از آنان که در غرب قلمرو ایلخانی و در نزدیکی بغداد ساکن بودند، بپردازیم. به جهت تفکیک میان دو قسمت نیروهای قراوناس ایشان را با عناوین عراقی و خراسانی- که از یک سو نشانگر محل فعالیت و از سوی دیگر یادآور تقسیمات سنتی این نیروها در ایران میباشد- مورد بررسی قرار خواهیم داد. ردپای قراوناس عراقی را در بسیاری از وقایع داخلی دوره ایلخانی میتوان پیدا کرد. به عنوان مثال دست کم در تغییر سه ایلخان، نقش ایشان مشهود است. در بسیاری از درگیریهای منطقهای نیز میتوان آثاری از حضور آنان یافت. حتی بعدتر ایشان را در قالب نگودریان هرات، در خدمت امرای محلی هرات مییابیم که نشانگر حیات سیاسی تأثیرگذار این گروه است. تا دوره تیموری نیز آثاری از این نیروها در دست است.
خلاصه ماشینی:
"کتابهای یعقوبی هرچند نام وی در تاریخ ابن یونس (م347ق)، و کتابهای ابن ماکولا و مزی به عنوان راوی آمده (ابن یونس 1421 : 2 /22 ؛ ابن ماکولا، بی تا : 7 /47،329؛ مزی،1413 : 10 /393) و عقیلی نیز او را در شمار مشایخ خود آورده و یک روایت از او نقل کرده است (عقیلی،1418 : 4 /94) اما ظاهرا مسعودی (م346ق) است که نخستین بار از کتاب وی درباره تاریخ عباسیان و دیگر موضوعات یاد کرده است (مسعودی، 1:1409/24).
اینکه در چه زمانی این اتفاق افتاده معلوم نیست اما با توجه به این که علی بن ابی محمدبن علی انماطی (زنده در607ق) کاتب البلدان، اشارهای به کاستی و افتادگی نمی کند و نیز با توجه به نقل قولی که بکری و حمیری (م900ق ) در باره کوفه از یعقوبی آوردهاند و این اقوال، در کتاب البلدان فعلی نیست (نک:بکری،1992 :428؛ حمیری،1948 :106)، میتوان حدس زد که افتادگی های کتاب از قرن دهم به بعد روی داده است.
در هرحال این کتاب از قرن ششم تا سده نهم در اختیار نویسندگان و جغرافی دانان شرق وغرب اسلامی، مانند حموی (نک: حموی،1399 :1 /11،161)، جمال الدین و طواط (م 718 )صاحب کتاب مناهج الفکر و مباهج العبرکه در ملحقات کتاب البلدان( ص203) نام برده شده و نیز در اختیار ابن عدیم صاحب کتاب بغیة الطلب (1 / 74،129،132-134،138،143،150،170 و257) و مقریزی صاحب خطط مصر (1 /391،457 ) بوده است."