چکیده:
به اعتقاد فیلسوفان اسلامی آنچه نفس انسان را از نفس حیوانی جدا می سازد عقل نظری و عملی است. اما در میان این فیلسوفان، و حتی گاه در آثار یک فیلسوف، تفسیری واحد درباره عقل نظری و عملی دیده نمی شود. قصد این نوشتار تبیین معنای عقل عملی از دیدگاه ابن سینا است.
با مراجعه به آثار این فیلسوف چهار اصطلاح درباره عقل عملی قابل تشخیص است. در برخی از این اصطلاحات، عقل عملی تنها دارای کارکرد ادراکی است و به قوه درک کننده احکام کلی یا جزئی مربوط به عمل تفسیر می شود. در برخی دیگر از اصطلاحات، عقل عملی گذشته از کارکرد ادراکی، دارای کارکرد عملی نیز هست. با بررسی این چهار اصطلاح معلوم می شود که هیچیک از آنها بر دو اصطلاح رایج در میان فیلسوفان اسلامی منطبق نیست و در پایان مقاله سعی شده است چهار اصطلاح موصوف، به اصطلاح واحد و جامعی بازگردانده شود.
خلاصه ماشینی:
"تفاوتی که میان این دو تبیین از عقل عملی وجود دارد این است که در تبیین اول که در شفا و نجاة ذکر شده است، کارکرد سوم عقل عملی، ادراک آرایی که به اعمال تعلق میگیرد بیان شده و این آرا میتواند آرای کلی مربوط به عمل، همچون «ظلم قبیح است» باشد، یا آرای جزئی مربوط به عمل، همچون «این کار قبیح است و نباید انجام شود».
ابن سینا در رساله نفس از میان سه کارکردی که در کتابهای شفا و نجاة و عیون الحکمة برای عقل عملی بیان کرده بود تنها دو کارکرد اخیر را که کارکردهایی ادراکیاند، مورد اشاره قرار میدهد و میگوید: «قوة عامله آن است که وی را عقل عملی خوانند و اخلاق نیک و بد از او میآید و استنباط صناعت.
با توجه به تصریحاتی که در کتابهای اشارات و شفا و عیون الحکمة در مورد تفسیر کارکرد سوم وجود دارد به نظر میرسد عبارات بیان اول و سوم درباره کارکرد سوم را باید بر تفسیری که در بیان دوم و چهارم آمده حمل کرد و تنها ادراک احکام جزئی عملی را وظیفه عقل عملی دانست و ادراکات کلی مربوط به عمل را به عقل نظری منسوب کرد.
در توجیه انتساب دو کارکرد دیگر به عقل عملی، بخصوص کارکرد اول که اصولا عملی غیر معرفتی است، این نکته قابل توجه است که ابن سینا تمایز نفس انسانی نسبت به نفس حیوانی را در داشتن دو قوه عالمه و عامله یا عقل نظری و عملی میداند."