چکیده:
«ازدواج در شاهنامه» تا امروز موضوع پژوهشهای گوناگونی بوده اما در بیشتر آنها یا به بن مایه ها و آیینهای درخور بحث توجه نشده و یا دامنه بررسی محدود به شاهنامه و شواهد آن بوده است. در این مقاله با مطالعه در روایات حماسی ایران (شاهنامه، منظومه های پهلوانی و چند متن منثور) 8 نمونه از مضامین و رسوم مهم ازدواج معرفی و تحلیل شده است که در آنها پهلوان یا پادشاه غالبا بیرون از سرزمین خویش همسر برمی گزیند (برون مرز همسری) و به همین منظور به سفر و جستجو می رود (سفر و جستجوی پهلوان برای همسریابی). او پس از یافتن جفت مناسب گاهی با پرهیز و مخالفت پدر دختر روبرو می شود (پروا و پرهیز پدر از ازدواج دختر و مرد بیگانه) و گاه نیز برای رسیدن به دلدارش در آزمونی شرکت می کند که دختر یا پدرش تعیین کرده اند (آزمون ازدواج). در سنت حماسی ایران، دختر در مهرورزی و ازدواج، استقلال عمل دارد و به خواستگاری مرد مطلوب خود می رود (پیشگامی و آزادی دختر در عشق بازی و ازدواج) و مرد نیز می تواند با مادر، خواهر و دختر خویش ازدواج کند (آیین خویتوکدس). انداختن یا رد و بدل کردن ترنج زرین هم یکی دیگر از سنتهای خواستگاری و دلدادگی است.
خلاصه ماشینی:
"دهم جان گر از دل بـه مـن بنگـری کنم خاک تن تا به پـی بـسپری (همان ، ٣٣/ ٢٣٠، ٢٣٣و٢٣٤) انوشین دختر کوش بر کنیاش اظهار عشق می کند و به همسری وی در می آید (کـوش نامـه ، ٤٠٧/ ٤٨٤٨،٤٨٥٠و٤٨٥١) همای دختر شاه مـصر پـس از دو بـار شکـست در برابـر بهمـن ، از پادشـاه ایـران می خواهد که او را به زنی بگیرد (بهمن نامـه ، ١٣٢/ ٢٠٠٣- ٢٠١٠) بهمـن مـی پـذیرد و ایـن دو پیمـان ازدواج می بندند و عهد می کنند : که جز یکدگر را نباشنـد جفت نـدارند راز دل اندر نهفت اگر شاه شام این چنین داستان نخواهد، نباشند همداستان (همان ، ١٣٣/ ٢٠٢٢- ٢٠٢٤) اینکه در بیت دوم ، مخالفت احتمالی پدر دختر (شاه شام ) با این ازدواج بی اهمیت دانـسته شـده از آن روی است که در ازدواجهای مبتنی بر سنت زن / مادر سروری «رضایت طـرفین از بـرای رسـمی بـودن ازدواج کافی بوده » (فردوسی ،١٣٥٢: ١٧ مقدمة مصحح ) و چون دختر در گزینش همسر خویش استقلال و اختیار کامل داشته ، عملا به موافقت پدر او نیازی نبوده است چنان که در گرشاسپ نامه هم هود پیامبر بدون آگاهی گورنگ و تنها به دلیل انتخاب دختر و رضایت مرد او را بـه همـسری جمـشید در مـی آورد (گرشاسپ نامه ، ٣٦/ ٢٨٣و٢٨٤) در برزونامه نیز سهراب بر اساس خواست و اظهار علاقة پوشیدة شهرو و پیش از آن که پدر دختر آگاه یا راضی باشد با او عقد ازدواج می بندد و از وی کام می گیـرد (برزونامـه ،٣٠ و٣١/ ٢٨- ٤٣)."