چکیده:
ضرورت گسترش اسلام و استحکام بخشیدن به مرزهای شمالی به عنوان دو هدف مهم، موجب توجه مسلمانان به اران (آلبانیای قفقاز) و منجر به فتح آن شد. سپس حاکمیت عرب ها و به تبع آن دولت بنی امیه در آنجا آغاز گردید. آنان نه تنها قدرت و حاکمیت را در دست گرفتند، بلکه خود را حامل و ناقل دین رسمی نیز دانستند. بررسی نحوه عملکرد فاتحان اسلامی در اران، از فتح آن سرزمین تا پایان دوره امویان(22- 132ه.ق) حاکی از تغییر رویکرد نسبت به علت ها و انگیزه فتوحات اولیه حاکمان مسلمان است. زیرا فاتحان در آغاز با هدف مقدس گسترش اسلام آنجا را فتح کردند و با رعایت اصل تسامح و تساهل در رفتار با حاکمان و اهالی بومی و اسکان تدریجی اعراب در مناطق گشوده شده و مبارزه با دشمن مشترک به تنظیم مناسبات سیاسی- اجتماعی و دینی دست زدند؛ اما به تدریج از دوره عثمان و با آغاز حاکمیت امویان، قدرت طلبی، زراندوزی، کسب غنیمت، ستیز با حاکمان و اهالی بومی، درگیری با امپراتوری روم، ایستادگی در برابر هجمه خزران، فراز و نشیب هایی را در تاریخ آن رقم زد و فرصت تبلیغ و گسترش اسلام را از مسلمانان سلب نمود. هر چند در این میان برخی از حاکمان اسلامی برای نهادینه کردن آن اقدام هایی انجام دادند.
خلاصه ماشینی:
"مثلا شهر دبیل که اهالی آنمقاومت نکردند و این امر از متن صلحنامهها مشخص است:«هیچ کس از اهالی از زردتشتی ویهودی،حاضر و غایب به قتل نخواهد رسید و اسیر نخواهد شد و هیچ یک از آتشکدهها وکنیسهها ویوران نخواهد شد و مانعی در کار نخواهد بود که اهالی خرید و فروش[کنند]وجشنهای خود را برپا دارند»؛{o7o}یا سلمان بن ربیعه در سال 35 ه ق در اران بیشتر شهرها را بهصلح گشود،ولی در دربند،خاقان خزر راهش را سد کرد و سلمان به همراه چهار هزار تن{o(1)-برای اطلاع بیشتر رک:ابن کلبی(1407)،جمهرة النسب،چاپ ناجی حسن،بیروت:[]بینا،صص 119 و 120؛محمد بن-سعد(1379)،طبقات،ترجمۀ محمود مهدوی دامغانی،ج 7،تهران:انتشارات فرهنگ و اندیشه،ص 409؛ابن عساکر(1415-1421)،تاریخ مدینۀ دمشق،ج 12،بیروت:چاپ علی شیری،ص 68.
{o2o} حاصل سخن در ابتدا گسترش اسلام و دفاع از مرزهای شمالی هدف مقدس مسلمانان در فتح اران بود و تبلیغاسلام و رساندن ندای توحید جزو اولویتهای آنان به شمار میآمد و برای تثبیت حکومتاسلام،با حاکمان،مردم محلی و مسیحیان به نرمی رفتار میشد و فاتحان که خود مبلغاناسلام هم بودند،سعی میکردند احکام و اخلاقی اسلامی را رعایت نمایند و در الزام افراد بهمسلمان شدن سختگیری نکنند و آزادی و عدالت را در سرزمینهای تصرف شده اعمالنمایند؛اما این روند دیری نپایید،زیرا پس از عمر،در دورۀ خلافت عثمان،به کارگیریخشونت برای مطیع کردن مردم و قتل و غارت و کسب غنیمت نمود بیشتری یافت."