چکیده:
روش تفسیر عقلی، ازجمله روشهایی است که در کنار سایر روشها ـ همچون روش تفسیر قرآن به قرآن و روش تفسیر قرآن به سنت ـ برای تبیین و تفسیر آیات قرآن بهکار میرود. قرآن کریم، در بردارنده برهانهای عقلی است و در بسیاری از آیات، انسانها را به تفکر، تعقل و تدبر دعوت نموده است. بهرهگیری از عقل قطعی و قراین قطعی برای تفسیر آیات قرآن، ریشه در سنت رسول خدا| و اهلبیت^ دارد. امام صادق× نیز ـ بهعنوان جزئی از خاندان وحی ـ از استدلالهای عقلی، برای تبیین و تفسیر قرآن کریم استفاده نموده که نمونههای بسیاری از آن در میان روایات تفسیری آن حضرت یافت میشود.
خلاصه ماشینی:
بهعنوان مثال: ابنأذینه، از امام صادق× نقل میکند که حضرت دربارة این سخن خداوند متعال «ما یکون من نجوی ثلاثة إلا هو رابعهم و لا خمسة إلا هو سادسهم» (مجادله / 7) فرمود: او یکتا، و ذاتش یگانه و از خلقتش جداست؛ و خود را اینگونه توصیف کرده است: «و هو بکل شیء محیط»؛ (شوری / 11) او به همه چیز محیط است با زیر نظر داشتن، احاطه و قدرت؛ به اندازه ذرهای نه سبکتر و نه سنگینتر از آن؛ نه در آسمان و نه در زمین، چیزی از علم او پنهان نیست؛ از نظر احاطه و علم، نه از نظر ذات و حقیقت؛ زیرا اماکن به چهار حد (راست، چپ، جلو و عقب) محدود و مشتمل است؛ اگر از نظر ذات و حقیقت باشد، لازم میآید که دربرگیرد.
(همان: 419، ش 30) روایت سوم: حویزی، ذیل تفسیر آیه 22 سورة أنبیاء آورده است: هشام بن حکم میگوید: زندیقی نزد امام صادق× آمده، سخنانی گفت، امام× به وی فرمود: سخن تو از این چند حالت خارج نیست: آنان دو خدا هستند که یا هر دو قدیم و قویاند؛ یا هر دو ضعیفاند؛ یا یکی از آنها قوی، و دیگری ضعیف است.
1 (حویزی، 1415: 4 / 617، ش 97) نتیجه از آنچه بیان شد، بهخوبی آشکار میشود که امام صادق× جایگاهی ویژه برای عقل قائل بوده و در تبیین و تفسیر آیات الهی، همانگونه که از آیات قرآن و سنت پدران بزرگوارش^ استفاده نموده؛ از استدلالهای عقلی نیز بهره برده است.