چکیده:
زمخشری از دانشمندان برجسته ایرانی اسلامی در قرن پنجم و ششم هجری است. تسلط و چیرگی او بر نحو، بلاغت و شعر عربی، تفسیر وی را یکی از کم نظیرترین تفسیر های ادبی و خود او را در زمره نام آورترین مفسران ادیب قرار داده است. هرچند از او آثار ادبی ارزشمند دیگری نیز برجای مانده است. طبرسی نیز مفسر بزرگ وفقیه قرن ششم هجری و از معاصران زمخشری به شمار می رود و چنان که از آثارش به ویژه تفسیر مجمع البیان پیداست در فنون مختلف ادبی چون لغت، معانی وبیان و نحو چیره دست است. بنابراین می توان تفسیر مجمع البیان را نیز در ردیف تفاسیر ادبی قرار داد. مباحث واژگانی در دو تفسیر یاد شده نمود ویژه ای دارد که مهمترین این مباحث عبارتند از: بیان مترادف و تفاوت های معنایی آن، انتقال معنایی واژگان، مفرد و جمع، چند معنایی، واژگان دخیل، تخصیص معنایی واژگان، بیان ریشه و گسترش معنایی واژگان روش کار دو تفسیر را در حوزه واژه شناسی بررسی می کند.
خلاصه ماشینی:
"برای مثال وی درتوضیح واژه«کبد»در آیه{/لقد خلقنا الإنسان فی کبد/}(بلد:4)میگوید: ««کبد»در اصل از گفته:«کبد الرجل کبدا،فهو أکبد»یعنی کبدش درد گرفت و ورم کرد،برگرفته شده و سپس گسترش[معنا]یافته و برای هر نوع خستگی و سختی به کار رفتهاست؛«مکابدة»(سختی را تحمل کردن)نیز از آن مشتق شده است،همانگونه که«کبته»کهدر اصل«کبده»یعنی به کبدش زد،به کار میرود را به معنای«أهلکه»[او را نابود کرد]بهکار بردهاند؛لبید سروده است: {Sیا عین هلا بکیت أربد إذا#قمنا و قام الخصوم فی کبد15»16S}(ای چشم!چرا آنگاه که ما و دشمنان در سختی قرار گرفتیم بر«اربد»گریه نکردی) زمخشری یکی از معانی واژه ابل را در این آیه{/أفلا ینظرون إلی الإبل کیف خلقت/}(غاشیة:17)شتر میداند و در توضیح اینکه چرا خداوند به شتر سوگند خورده میگوید: «زیرا شتر را برای حمل بارهای سنگین و انتقال دادن به سرزمینهای دوردستآفریده...
برای مثال زمخشری در ذیل آیه{/و اذکر سفیالکتاب إدریس/}(مریم:56)میگوید: «برخی از مفسران گفتهاند از آن روی او را«ادریس»نامیدهاند که در کتاب خدا بسیارپژوهش میکرد و نام اصلیاش«أخنوق»بود؛اما این نظر درست نیست؛زیرا اگر بر وزن«افعیل»از ریشه«درس»باشد تنها یک سبب یعنی اسم خاص بودن در آن هست و بایدمنصرف باشد و غیر منصرف بودنش دلیل غیر عربی بودن آن است،همانگونه که«ابلیس»غیر عربی است و بنابر پندار برخی از«ابلاس»نیست و کسی که به درستی تحقیق نکرده و در شناخت اشتقاق واژگان ماهر نیست از این سخنان بیپایه و اساس بسیار میگوید.
ازجمله مباحث واژگانی بسیاری که طبرسی در تفسیرخویش بدان پرداخته میتوان به موارد زیر اشاره کرد: اشاره به واژگان دخیل برای مثال در توضیح واژه«فردوس»در آیه{/إن الذین آمنوا و عملوا الصالحات کانت لهمجنات الفردوس نزلا/}(کهف:107)میگوید: «فردوس باغی است که انواع میوهها و گلها را داشته باشد."