چکیده:
پیدایی آهن در اواخر هزاره دوم پیش از میلاد بر جنبه های گوناگون زندگی قوم ایرانی تاثیر گذارد. بازنمود این امر را می توان در آیین ها و نبردهای ایشان مشاهده کرد. این مقاله به کشف آهن و بررسی تاثیر این رویداد در روایات اساطیری ایرانی می پردازد. نخست از میزان نفوذ آهن در اساطیر هر دوره و چرایی آن گفت گو می شود. در همین راستا، ابتدا گاهان به عنوان کهن ترین متن دینی ایرانی بررسی و سپس به متون اوستایی متاخر و روایات دوره میانه و اسلامی پرداخته می شود. در ادامه بر اساس جهان بینی ایرانی باستان، نقش انسان و آفریدگان هرمزدی در دو حوزه اخلاق و اختیار و سازندگی جهان برای مقابله با اهریمن، با تکیه بر روایات اساطیری و تاریخی تبیین می گردد.
خلاصه ماشینی:
اما پژوهش های جدید کـه بـر ویژگـی هـای زبانی اوستای کهن تکیه می کند، زمان زرتشت را به ١٢٠٠ تا ٨٠٠ پیش از میلاد می رساند (کلنـز ١٣٨٦: ١٢و Gnoli ٢٠٦-١٩٩ :١٩٨٠) و این به درستی همزمان با دوره ای است که بنا بر یافته های باسـتان شناسـی ، اقـوام ایرانـی آهـن را کشف می کنند و به کار می گیرند.
» (بهار ١٣٨٤: ٤٨) در این روایات خماهن که به عنوان جنس آسمان از آن یاد شده است به معنای فلز گداختـه اسـت و صـفتی برای آسمان و خود گوهر آسمان است .
هم چنین «خم آهن گون » در ادب فارسی کنایه از آسمان اسـت » (برهان قاطع : ذیل لغت ) و این همان صفت آسمان در نوشته های فارسی میانۀ زرتشتی است که بـه آهنـین بـودن آن اشاره دارد.
در سنت دینی دورة ساسانی مشی و مشیانه اند که به عنوان نخسـتین جفت انسانی آهن را چون ابزار و افزاری به کار می گیرند اما در سنت تـاریخی و ملـی متـأخر کـه احتمـالا بـر روایات خدای نامه های عصر ساسانی استوار است ، هوشنگ نخستین شاه است که آهـن را برمـی آورد و در کـار تمدن می کند.
در این روایت باز هم آهن آخـرین دوره اسـت کـه برابر است با پادشاهی بد دیوان گشاده موی .
Nemoone-haye nokhostin ensan va nokhostin shahriyar dar tarikh-e afsane-yi-e Iraniān.
, A Reader in Manichaean Middle Persian and Parthian, Acta Iranica 9, Leiden 1975.