چکیده:
این نوشتار بر آن شده تا با مبنا قرار دادن نامة تنسر به کشف اندیشههای سیاسی عصر ساسانی نایل شود. این نامه حاوی مضامین مهمی در توضیح اندیشهها و عملکردهای اردشیر بابکان و بهتبع آن گفتمان رایج عصر ساسانی میباشد. تنسر در این نامه با طراحی مرزبندی خود با دو الگوی مانویه که در این مقاله در قالب گفتمان «هنجاری» و مزدکیه که در قالب گفتمان «عدالتمحور» قرار میگیرند، به تفسیر و تبیین اندیشههایش میپردازد. دین دال مرکزی گفتمان هنجاری است؛ اما در انشعاب شکل گرفته از این گفتمان که در ادامه بهعنوان گفتمان عدالتمحور از آن یاد خواهد شد، به دال شناوری تبدیل میشود که از مرکزیت تقلیل یافته و جای خود را به دال مرکزی عدالت و برابری طبقات اجتماعی میدهد و خود تبدیل به دال درجه دو میشود. در گفتمان نظممحور نیز، نظم بر گرفته از نظم کیهانی بهعنوان دال مرکزی تلقی شده است و چارچوب گفتمانی آن جزءبهجزء مورد بررسی قرار میگیرد. روح حاکم نامه، اندیشة «نظممحور» است که منجر به یک شیوة حکومتی خاص به نام «شاهنشاهی» میشود. دایرمدار تمامی ساختارهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی، «شاهنشاهی» بوده و برای آن طراحی و تدارک شدهاند، و در عین حال ساختارهای مزبور قوام و دوام خود را ملهم از «نظم کیهانی» میدانند. نظم کیهانی منجر به اندیشة یک پیکره و یک سر میشود؛ که شاهنشاه نقش سر را برای پیکرة جامعه بازی میکند. روش این مقاله، تحلیل گفتمانی و مأخوذ از مقالة نظریة گفتمان دیوید هوارث است.
خلاصه ماشینی:
"در نامة تنسر شیوة شاهگزینی چنین معرفی میشود: «سه نسخه نویسد به خط خویش، هر یک به امینی و معتمدی سپارد، یکی به رئیس موبدان (موبدان موبد) و دیگری به مهتر دبیران (دبیران مهشت / ایران دبیربذ) و سوم به اصفهبد اصفهبدان (سپهبذ سپهبذان)، تا چون جهان از شهنشاه بماند، موبد موبدان را حاضر کند و این دو کس دیگر جمع شوند و رأی زنند و مهر نبشتهها برگیرند تا این سه کس را به کدام فرزند رأی گیرد، اگر رأی موبدان موافق رأی سهگانه باشد، خلایق را خبر دهند، و اگر موبد مخالفت کند، هیچ آشکارا نکنند، نه از نبشتهها، و نه از رأی و قول موبد بشنوند، تا موبد تنها با هرابده و دینداران و زهاد خلوت سازد و به طاعت و زمزم نشیند، و از پس ایشان اهل صلاح و عفت به امین و تضرع و خضوع و ابتهال دست بردارند موبد با هرابده و اکابر و ارکان و اجله دولت به مجلس پادشاه زادگان شود، و جمله صف زنند پیش موبد بانگ بلند بردارد و بگوید که ملایکه به ملکی فلان بن فلان راضی شدند، شما خلایق نیز اقرار دهید» (مینوی، 1354: 88).
همانگونه که در شکل زیر نشان داده شده است با بهگردش در آمدن مجموع اقدامات چرخ دندة اول و بزرگتر، چهار موضوع اصلی که در مقاله به آن اشاره شده بود، یعنی تمرکز، افزایش، ثبات و حفظ قدرت، اتفاق خواهد افتد و این چهار مورد نیز منجر به یک سیستم حکومتی که همة قدرت در رأس آن (شاهنشاه) متمرکز شده و سرانجام محافظت از دال مرکزی گفتمان یعنی «نظم» خواهد شد."