چکیده:
اشتراک لفظی در کنار ترادف و اضداد از جمله مباحث معناشناسی است که زبان شناسان پیشین بدان پرداخته اند و تعریف هایی نیز از آن ارائه داده اند. زبان شناسان معاصر بر این باورند که در بررسی اشتراک لفظی باید میان دو اصطلاح « چند معنایی » و « اشتراک لفظی » تفاوت گذاشت. در اشتراک لفظی، دو واژه قاموسی از روی تصادف، ساختار صرفی واحدی پیدا می کنند و هر یک با حفظ معنای خود، هم آوا و هم نویس می شوند و در پدیده چند معنایی، یک واحد زبانی پس از انتقال و تغییر معنایی در گذر زمان، از چند معنا برخوردار می شود. رابطه معنایی میان معانی یک واژه یا هسته معنایی ، حوزه معنایی مشترک برای معانی یک واژه، ریشه شناختی واژگان و در نظر گرفتن مولفه های معنایی از جمله روش هایی است که زبان شناسان معاصر برای تفکیک «چند معنایی» از «اشتراک لفظی» پیشنهاد کرده اند. در این جستار، مقوله چند معنایی در دو تفسیر ادبی و واژگانی کشاف و مجمع البیان مورد بررسی قرار گرفته است. این دو تفسیر از جمله تفسیرهایی هستند که واژگان قرآن را با رویکردی معناشناسانه مورد بررسی قرار داده اند. واژگان چند معنا چون «الصریم» «النجم» «الرهو» و.. در این دو تفسیر، در روند تغییر معنایی خویش، راههایی چون گسترش معنایی، تخصیص معنایی، انتقال معنایی از راه مجاز و استعاره را پیموده اند.
خلاصه ماشینی:
»2 میتوان از اشتراک لفظی با عنوان همآوایی- همنویسی نیز یاد کرد، یعنی واژگانی که از نظر آوا و نوشتار یکسان شده و این امر باعث شده یک واژه چند معنا داشته باشد.
کمال ربحی میگوید: «ریشه اصلی أقوی در معنای نخست «قوی» است؛ بنابر این گفته میشود: «قاوانی فقویته» یعنی برمن غلبه کرد من نیز بر او غلبه کردم.
»9 زمخشری در ذیل آیه و در بیان معنای نجم میگوید: «النجم یعنی ستاره پروین یا مراد از «نجم» جنس ستارگان است و «إذا هوی» یعنی آنهنگام که غروب کند یا در روز قیامت از مدار خارج شود و یا ستارگانی است که به سوی شیاطین پرتاب میشود و «إذا هوی» یعنی هنگامی که فرود آید؛ یا مقصود از «نجم» نجوم و بخشهای قرآن است که در مدت بیست سال نازل شده است؛ بنابراین «إذا هوی» یعنی زمانی که نازل شود؛ یا «النجم» به معنای گیاه است و «إذا هوی» یعنی هنگامی که بر روی زمین افتد.
»10 طبرسی نیز میگوید: «ضحاک، مجاهد و کلبی میگویند: خداوند به قرآن سوگند یاد کرده است؛ چرا که قرآن همچون ستارگان پراکنده در طول 23 سال بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شده است و به همین دلیل «نجم» نامیده میشود؛ چون گسسته نازل شده است.
»56 ابن الانباری، اصل این واژه را قطع شده میداند و از نظر وی اطلاق آن بر معنای شب و روز به دلیل گسترش معنایی است که در واژه رخ داده است.
مورج گوید: کالصریم یعنی: چون تل ریگی که از کوه جدا شده است و برخی گفتهاند: این واژه در زبان خزیمه به معنای خاکستر سیاه است.