چکیده:
نظام حقوقی مالی پیچیدهترین و مهمترین مسائل زندگی بشر را تشکیل میدهد. در این میان، یکی از مسائلی که مورد توجه جامعهشناسان، حقوقدانان و سایر علمای علوم انسانی قرار گرفته، مسئله «نفقه» است. شرع مقدس اسلام در زمینه انفاق «زوجه»، «خویشاوندان» و «مملوک»، به وضع احکام و صدور دستورهایی پرداخته و برای زنان، حقوق و برای مردان، تکالیفی مقرر داشته که قرآن مجید و کتب فقهی به آن پرداختهاند.نفقههای واجب در نظام حقوقی اسلام از پیچیدگیها و ظرافتهای ویژهای بر خوردار است و میتوان آن را از ارکان و محورهای بنیادی مکانیسم توزیع ثروت و درآمد در اسلام دانست. در مکتب اسلام، به انسان آموخته میشود که چگونه با دیگران تعامل داشته باشد و سرنوشت خود را وابسته به سرنوشت آنان ببیند، خیرخواهی را خردمندانه در امور زندگی خود به کار برد و اقتصاد خانوادگی را به نحو شایستهای مهندسی و مدیریت نماید؛ قانون، معیار ضرورت آن میباشد. این وظیفه، نقطة آغاز پیشگیری از فقر و مبارزه با آن محسوب میگردد. نوشتة پیشرو، در صدد است با توجه به منبع اصیل (قرآن) که همة قوانین دیگر فرع آن محسوب میگردد، مسائل حقوقی و اقتصادی نفقة اقارب (در صورت فقر و ناتوانی اقتصادی)، زوجه و مملوک، حدود، شرایط، الزامات و سایر مسائل آن را با نگاه فقهی قرآنی بررسی نماید.
خلاصه ماشینی:
"حقوقدانان کشورهای عربی نفقه را چنین تعریف کردهاند: فی اصطلاح الفقهاء هی اسم للشیء الذی ینفقه الانسان علی عیاله و زوجته و اقاربه و مملوکه و یشمل الطعام والکسوة والسکنی؛ نفقه چیزی است انسان برای خانواده، همسر، نزدیکان و بندگان خود خرج میکند و شامل خوراک، پوشاک و مسکن میشود (عدنان و خالد، احکام الاحوال الشخصیة فی الشریعة الاسلامیة و ما یجری علیه العمل فی المحاکم الشرعیة الاسلامیة اللبنانیة 1384: 126).
از اینرو، نفقة زن در زمان شیردهی به عهدة مرد میباشد و این بدان معنا نیست که در غیر شیر دادن واجب نباشد و عدم تفصیل بین زمان شیردهی و زمانی که مادر به کودک شیر نمیدهد، نشانگر وجوب نفقه خواهد بود (راوندی، فقه القرآن بیتا: 116؛ نجفی، جواهر الکلام 1408: 31/ 302؛ طوسی، همان: 6/ 2؛ مشهدی، کنز الدقائق، 1368: 2/ 353؛ علامه حلی، تحریر الاحکام بیتا: 144 و...
آیا نفقة والدین در صورت فقر و عجز آنها از تأمین نیازهای زندگی بر فرزندانشان واجب است؟ نفقة اجداد و جدات بر عهدة چه کسانی است؟ در این مورد دیدگاههای مذاهب اسلامی متفاوت است که تحت عنوان ذیل به آن اشاره خواهد شد.
به همین جهت نفقة زوجه اقوی است و در صورت عدم ایفای آن تبدیل به دین شده و بر ذمه منفق، مستقر خواهد گشت (شهید ثانی، شرح لمعه: 8/ 593؛ حلی، شرائع الاسلام: 2/ 352؛ نجفی، همان: 31/ 365)، اما نفقة اقارب از این ویژگی برخوردار نیست.
صاحب جواهر بر این باور است که نفقة زوجه واجب نیست، زیرا ادلة مقتضی وجوب نفقه خود شخص میباشد نه پرداخت دینی که بر عهدة اوست (نجفی، همان: 31/ 378)."