چکیده:
داﺳﺘﺎن رﺳﺘﻢ و اﺳﻔﻨﺪﻳﺎر ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺑﻪ رﻏﻢ ﺷﺮح و ﺗﺤﻠﻴﻠﻬﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ ﻛﻪ درﺑﺎرة آن ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه، ﻫﻨﻮز ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﺎزﺧﻮاﻧﻲ و ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺑﺮﺧﻲ ﻧﻜﺎت و ﻣﺒﻬﻤﺎت اﺳﺖ. در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ ﺳﻪ ﺑﻴﺖ درﺧﻮر ﺗﺄﻣﻞ و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻛﻤﺘﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﺪة داﺳﺘﺎن، ﻧﺸﺎن داده ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ: 1. ﺑﻨﺎﺑﺮ اﺳﻨﺎد و ﻗﺮاﻳﻨﻲ، ﮔﺸﺘﺎﺳﭗ ﺑﺮای ﺧﻮارداﺷﺖ اﺳﻔﻨﺪﻳﺎر، ﭘﺴﺮش را در زﻧﺪان زﻧﺎن ﺑﻪ ﺑﻨﺪ ﻛﺸﻴﺪه ﺑﻮده و اﺣﺘﻤﺎﻻ »ﺑﺪﻛﺎرﮔﺎن« در ﻣﺼﺮاﻋﻲ از داﺳﺘﺎن ﻧﺎﻇﺮ ﺑﺮ اﻳﻦ رواﻳﺖ اﺳﺖ. 2. »ﻛﺮﻳﻤﺎن« در ﺑﻴﺘﻲ از اﻳﻦ داﺳﺘﺎن، ﻛﻪ در ﺳﻨﺖ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪﺧﻮاﻧﻲ و 9 ﮔﺬﺷﺘﺔ ادﺑﻲ اﻳﺮان ﮔﺎﻫﻲ اﺳﻢ ﺧﺎص و ﻧﺎم ﭘﺪر ﻧﺮﻳﻤﺎن داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻪ دﻻﻳﻠﻲ ﺟﻤﻊ »ﻛﺮﻳﻢ« و در ﻣﻌﻨﺎی واژﮔﺎﻧﻲ آن اﺳﺖ. 3. اﺷﺎره ﺑﻪ ﻛﺸﺘﻪ ﺷﺪن ﺷﺎه ﻫﺎﻣﺎوران ﺑﻪ دﺳﺖﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎیادﺑﻲ ﺳﺎل5، ﺷﻤﺎره 81، زﻣﺴﺘﺎن 6831 رﺳﺘﻢ در ﻳﻚ ﻳﺎ دو ﺟﺎ از اﻳﻦ داﺳﺘﺎن، ﻛﻪ ﺑﺎ ﺳﺮاﻧﺠﺎم اﻳﻦ ﻛﺲ در رواﻳﺖ ﺟﻨﮓ ﻫﺎﻣﺎوران، ﻣﺘﻔﺎوت و ﻇﺎﻫﺮا از ﺗﻨﺎﻗﻀﺎت ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ اﺳﺖ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺑﻮدن دو ﮔﺰارش از اﻳﻦ داﺳﺘﺎن در ادب ﺣﻤﺎﺳﻲ اﻳﺮان و ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎی ﻫﺮ دو رواﻳﺖ در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺑﻪ ﺟﺎی ﻣﺎﻧﺪهاﺳﺖ.
خلاصه ماشینی:
"ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ اﺳﻔﻨﺪﻳﺎر در ﭘﻴﺸﮕﺎه ﭘﺪرش ﮔﺸﺘﺎﺳﭗ ﺑﺎ ﺑﺮﺷﻤﺎری رﻧﺠﻬﺎ و ﭘﻬﻠﻮاﻧﻴﻬﺎی ﺧﻮﻳﺶ، ﺧﻮاﻫﺎن اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ او ﺑﻪ وﻋﺪهاش ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ و اﻓﺴﺮ و ﺗﺨﺖ ﺷﺎﻫﻲ را ﺑﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﺑﺴﭙﺎرد از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ: ﺳﺘﻮﻧﻬﺎ و ﻣﺴﻤﺎر آﻫﻨﮕﺮان ﺑﺒﺴﺘﻲ ﺗﻦ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺑﻨﺪ ﮔﺮان زﺧﻮاری ﺑﻪ ﺑﺪﻛﺎرﮔﺎن دادﻳﻢ ﺳﻮی ﮔﻨﺒﺪان دز ﻓﺮﺳﺘﺎدﻳﻢ )ﺧﺎﻟﻘﻲ،5731،ج5ص003:ب19 و29( از ﮔﺰارﺷﻬﺎی داﺳﺘﺎن رﺳﺘﻢ و اﺳﻔﻨﺪﻳﺎر، آﻧﻬﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺗﻮﺿﻴﺤﻲ درﺑﺎرة ﻣﺼﺮاع دوم ﺑﻴﺖ دوم آوردهاﻧﺪ، »ﺑﺪﻛﺎرﮔﺎن« را »دژﺧﻴﻤﺎن و زﻧﺪاﻧﺒﺎﻧﺎن« ﮔﻨﺒﺪان دژ ﻣﻌﻨﺎ ﻛﺮدهاﻧﺪ )ﺣﻤﻴﺪی، 0831: ص 68؛ رﺳﺘﮕﺎر ﻓﺴﺎﻳﻲ، 4731: ص851؛ ﺷﻌﺎر و اﻧﻮری، 8731 اﻟﻒ: ص26( ﻛﻪ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ درﺳﺖ و ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﻲ اﺳﺖ اﻣﺎ ﺑﺎ ﻛﻤﻲ دﻗﺖ در ﻛﺎرﺑﺮد ﺻﻮرت ﻣﻔﺮد اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻳﻌﻨﻲ »ﺑﺪﻛﺎره« در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ، ﻛﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻ – و اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻪ ﻫﻤﻴﺸﻪ و در ﻫﻤﺔ ﺷﻮاﻫﺪ – ﺑﺮای »زن ﺗﺒﺎﻫﻜﺎر« ﺑﻪﻛﺎر ﻣﻲرود)اﻧﻮری، 3831: ذﻳﻞ ﻣﺎده؛ دﻫﺨﺪا، 7731: ذﻳﻞ ﻣﺎده( و ﻛﺎرﺑﺮدﻫﺎی 11 ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن آن در ﻣﺘﻮﻧﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ داﺳﺘﺎﻧﻬﺎی ﺑﻴﺪﭘﺎی، ﺟﻮاﻣﻊاﻟﺤﻜﺎﻳﺎت و ﻃﻮﻃﻲﻧﺎﻣﻪ )ﺟﻮاﻫﺮاﻻﺳﺮار( ﻧﺸﺎﻧﺪﻫﻨﺪة رواج اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎی آن در ﮔﺬﺷﺘﺔ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ادﺑﻲ اﻳﺮان اﺳﺖ2، ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎیادﺑﻲ ﺳﺎل5، ﺷﻤﺎره 81، زﻣﺴﺘﺎن 6831 اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﭘﻴﺶ ﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪ آﻳﺎ ﻣﺮاد ﻓﺮدوﺳﻲ از »ﺑﺪﻛﺎرﮔﺎن«، واﻗﻌﺎ ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﺎن زﻧﺪان اﺳﻔﻨﺪﻳﺎر ﺑﻮده و او ﺑﺎ آن ﻫﻤﻪ ﺗﺴﻠﻂ ﺑﺮ زﺑﺎن و واژﮔﺎن آن، ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﺮﻛﻴﺐ دﻳﮕﺮی را ﺑﻪ ﻛﺎر ﺑﺒﺮد ﻛﻪ ﻣﻌﻨﺎی دﻳﮕﺮی از آن ﺑﺮﻧﻴﺎﻳﺪ.
در ﻫﻤﻴﻦ ﺟﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻳﺎدآوری ﻛﺮد ﻛﻪ اﻳﻦ ﻧﻮع 32 دوﮔﻮﻧﮕﻲ درﺑﺎرة ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻳﺎ رواﻳﺘﻲ واﺣﺪ در ﻣﻨﺒﻊ/ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎی دﻳﮕﺮی ﻧﻴﺰ داﺷﺘﻪ ﻛﻪ از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ اﺛﺮ ﻓﺮدوﺳﻲ راه ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﭘﺎدﺷﺎه ﻫﺎﻣﺎوران ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎیادﺑﻲ ﺳﺎل5، ﺷﻤﺎره 81، زﻣﺴﺘﺎن 6831 ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ اﺣﻴﺎﻧﺎ ﻣﻮﺟﺐ ﭘﺮﺳﺶ و ﺷﮕﻔﺘﻲ ﺷﻮد؛ ﺑﺮای ﻣﺜﺎل در آﻏﺎز ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ، ﮔﻴﻮﻣﺮث ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺷﻬﺮﻳﺎر ﻣﻌﺮﻓﻲ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﺑﺎورﻫﺎ و ﮔﺰارﺷﻬﺎی ﻣﻠﻲ اﺳﺖ اﻣﺎ در ﺑﻴﺘﻲ از ﺑﺨﺶ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ ﺧﺴﺮوﭘﺮوﻳﺰ31، او ﺑﺮ ﭘﺎﻳﺔ ﺳﻨﺖ دﻳﻨﻲ )زرﺗﺸﺘﻲ( ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﻧﺴﺎن و آﻓﺮﻳﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﺳﺨﻨﻲ دﻳﮕﺮ رد ﭘﺎی دو رواﻳﺖ و ﺗﺤﺮﻳﺮ ﻣﺨﺘﻠﻒ درﺑﺎرة ﻳﻚ ﺷﺨﺼﻴﺖ در ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ ﺗﻮأﻣﺎن و در ﻛﻨﺎر ﻫﻢ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﺻﻞ و وﻳﮋﮔﻲ ﻳﺎد ﺷﺪه در داﺳﺘﺎﻧﻬﺎی ﺣﻤﺎﺳﻲ ـ اﺳﺎﻃﻴﺮی اﻳﺮان ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺴﺎن ﻧﻤﻮﻧﺔ ﺷﺎه ﻫﺎﻣﺎوران ﻧﻮﻋﻲ ﺗﻨﺎﻗﺾ و اﺷﺘﺒﺎه ﺗﻠﻘﻲ ﺷﻮد."