چکیده:
اﺳﺘﻌﺎره از ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺻـﻮرﺧﻴﺎل در ﺑﻼﻏـﺖ اﺳـﻼﻣﻲ و در ﻋـﻴﻦ ﺣـﺎل ﻳﻜـﻲ از ﻣﻨﺎﻗـﺸﻪ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺰﺗﺮﻳﻦ ﻣﺒﺎﺣﺚ آن اﺳﺖ. اﻣﺮوز ﺑﻪ دﻻﻳﻠﻲ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺑﺎزﺧﻮاﻧﻲ ﺑﻼﻏﺖ اﺳﻼﻣﻲ و ﺑﻮﻳﮋه ﺳﻴﺮ ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺳﺘﻌﺎره ﻫﺴﺘﻴﻢ. در اﻳﻦ راه ﺑﺎ ﻣﺸﻜﻼﺗﻲ از ﻗﺒﻴـﻞ ﺗﺮﻛﻴﺒـﻲﺑـﻮدن ﻣﻔﻬـﻮم اﺳﺘﻌﺎره، ﺗﻌﺪد و ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﻲ ﺗﻌﺎرﻳﻒ آن در ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻼﻏﺖ، ﻣﺸﺨﺺ ﻧﺒﻮدن ﻣﺮزﺑﻨﺪی دﻗﻴـﻖ آن ﺑﺎ ﺑﺮﺧﻲ ﺻﻮر ﺧﻴﺎل در ادواری از ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺳﺘﻌﺎره و ﺗﻄﻮر ﻏﻴﺮﺧﻄﻲ ﻣﻔﻬـﻮم آن در ﺗﺎرﻳﺦ روﺑﻪروﻳﻴﻢ. در اﻳﻦ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﻛﻮﺷـﻴﺪهاﻳـﻢ ﺑـﺎ در ﻧﻈﺮداﺷـﺘﻦ ﻣـﺸﻜﻼت ﻳﺎدﺷـﺪه، اﻧﮕﺎرهای ﻧﻮ ﺑﺮای ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻧﻈﺮﻳﺔ اﺳﺘﻌﺎره ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻛﻨﻴﻢ و ﻣﺒﻨﺎﻳﻲ ﻧﻈﺮی ﺑﺮای ﻧﮕﺎرش ﺗﺎرﻳﺦ 17 اﺳﺘﻌﺎره ﺑﻴﺎﺑﻴﻢ. در اﻧﮕﺎرة ﭘﻴﺸﻨﻬﺎدی، ﻣﻔﻬﻮم ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ اﺳﺘﻌﺎره ﺑﻪ ﺳﻪ ﺗﻠﻘﻲ »ﻋﺮﺑﻲ«، »ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ« و »ﺟﺮﺟﺎﻧﻲ« ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻣﻲﺷﻮد و ﻫﺮﻳﻚ از اﻳﻦ ﺗﻠﻘﻲﻫﺎ در رواﻳﺘﻲ ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﻣﻨﻈﺮ ﺗﺎرﻳﺨﻲﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎیادﺑﻲ ﺳﺎل5، ﺷﻤﺎره 91، ﺑﻬﺎر 7831 ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﺷﻮد. ﺳﭙﺲ در ﮔﺰارﺷﻲ ﻧﻬﺎﻳﻲ، ﺗﻜﺎﻣﻞ »اﺳﺘﻌﺎرة اﺳﻼﻣﻲ« را ﻛﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﺳﻨﺘﺰ و ﺗﻌﺎﻣﻞ اﻳﻦ ﺳﻪ ﺗﻠﻘﻲ اﺳﺖ، رواﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ. اﻳـﻦ ﻧﻮﺷـﺘﻪ در ﺣﻜـﻢ ﻃﺮﺣـﻲ ﻧﻈـﺮی ﺑـﺮای ﻧﮕﺎرش ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﺘﻌﺎره در ﺑﻼﻏﺖ اﺳﻼﻣﻲ اﺳﺖ.
خلاصه ماشینی:
"ﻧـﻮع ﻧﮕـﺎه ﺑﻼﻏـﻲ و ﻧﻴـﺰ اﺻـﻄﻼﺣﺎت ﺑﻼﻏﺖ ﻛﺎﻣﻼ ﺑﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ زﺑﺎﻧﻲ واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻗـﺼﺪ ﺑﺮرﺳـﻲ ﺑﻼﻏـﺖ آن را دارﻳـﻢ؛ ﺑـﻪ ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎیادﺑﻲ ﺳﺎل5، ﺷﻤﺎره91، ﺑﻬﺎر 7831 ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ، ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ ﻫﺮ زﺑﺎن و ﻧﻴﺰ ﺳﺎﺧﺘﺎر زﺑﺎن ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﺑﺪون ﺗﺮدﻳـﺪ در ﺗﻠﻘﻲ ﺑﻼﻏﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮ دارد.
67 دﻟﻴﻞ اﺻﻠﻲ ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ ﺑﻮدن ﻣﻔﻬﻮم اﺳـﺘﻌﺎره، اﺧـﺬ ﺗﻠﻘـﻲﻫـﺎی ﻣـﺮﺗﺒﻂ ﺑـﺎ آن از ﺑﻼﻏـﺖ ﺗﻤﺪﻧﻬﺎی دﻳﮕﺮ و آﻣﻴﺨﺘﮕﻲ اﻳﻦ ﺗﻠﻘﻲ ﺑﺎ ﻣﻔﻬـﻮم اﺳـﺘﻌﺎره و ﻣﻌﻨـﺎی ﻟﻐـﻮی آن ﻧـﺰد ﻋـﺮب ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎیادﺑﻲ ﺳﺎل5، ﺷﻤﺎره91، ﺑﻬﺎر 7831 اﺳﺖ.
ﮔﺰارش اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ ﺗﻄﻮری در ﻣﻔﻬﻮم اﺳـﺘﻌﺎره را ﻧـﺸﺎن ﻧﻤﻲدﻫﺪ؛ ﺗﻨﻬﺎ آرا و ﺗﻌﺎرﻳﻒ ﺑﻼﻏﻴﺎن در ﺑﺎب اﺳﺘﻌﺎره ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ آﻣـﺪه و ﻣﺆﻟـﻒ ﺗﻼﺷﻲ ﺑﺮای ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻫﺮ ﺗﻠﻘﻲ ﺑﺎ ﺗﻠﻘﻲﻫـﺎی ﭘـﻴﺶ و ﭘـﺲ از آن ﺻـﻮرت ﻧـﺪاده و 87 اﻧﺪک ﻛﻮﺷﺶﻫﺎی او ﻧﻴﺰ ﺑﻲﺛﻤﺮ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ؛ ﺑﺮای ﻧﻤﻮﻧﻪ، ﻣﻲﺗـﻮان ﮔﻔـﺖ ﻫـﻴﭻ ارﺗﺒـﺎﻃﻲ ﻣﻴﺎن ﺗﻠﻘﻲ ﺟﺎﺣﻆ از اﺳﺘﻌﺎره )ﺷـﻴﺨﻮن، 5141: ص6(، ﺗﻠﻘـﻲ اﺑـﻦ ﻗﺘﻴﺒـﻪ )ﻫﻤـﺎن:ص7(، ﻣﺒـﺮد ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎیادﺑﻲ ﺳﺎل5، ﺷﻤﺎره91، ﺑﻬﺎر 7831 )ﻫﻤﺎن:ص9(، ﺛﻌﻠﺐ )ﻫﻤﺎن:ص11( و اﺑـﻦﻣﻌﺘـﺰ )ﻫﻤـﺎن:ص21( ﻧﻴـﺴﺖ.
ﺳﺮﻓﺼﻠﻬﺎﻳﻲ ﻛـﻪ او در ﺑـﺎب اﺳﺘﻌﺎره آورده ﺑﺪﻳﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ: ﻣﻌﻨﻲ اﺳﺘﻌﺎره، اﻧﻮاع اﺳﺘﻌﺎره، ﺗﻤﺎﻳﺰ ﻣﻴﺎن اﺳﺘﻌﺎرة ﻣﺼﺮﺣﻪ 48 و ﻣﻜﻨﻴﻪ و ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻛﺎرﻛﺮدﻫﺎی زﻳﺒﺎﻳﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﻫﺮ ﻳﻚ، ﺗﻨﺎﺳﻲ ﺗﺸﺒﻴﻪ در اﺳـﺘﻌﺎره، ﺗﻘـﺴﻴﻢ اﺳﺘﻌﺎره ﺑﻪ ﻣﻔﻴﺪ و ﻏﻴﺮﻣﻔﻴﺪ، اﺳﺘﻌﺎرة ﺗﻤﺜﻴﻠﻴﻪ، اﺳﺘﻌﺎرة ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘـﺖ، اﺳـﺘﻌﺎرهﻛـﺮدن ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﭘﮋوﻫﺸﻬﺎیادﺑﻲ ﺳﺎل5، ﺷﻤﺎره91، ﺑﻬﺎر 7831 ﻣﻌﻨﻲ ﻟﻔﻆ و ﺳﭙﺲ ﺧﻮد ﻟﻔﻆ، اﺳﺘﻌﺎره ﺑﺎ وﺟﻮه ﺷﺒﻪ ﺣﻘﻴﻘﻲ و ﻋﻘﻠﻲ، ﺗﻤﺎﻳﺰ ﻣﻴﺎن ﺗـﺸﺒﻴﻪ و اﺳﺘﻌﺎره، و ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ در اﺳﺘﻌﺎره )ﺟﺮﺟﺎﻧﻲ، 1241ﻫ : ﺻﻔﺤﺎت ﻣﺨﺘﻠﻒ (."