چکیده:
عقل گرایی در قرآن به عنوان روشی کارآمد، مـوثر و مترقـی در کشـف پدیـده های متنوع مورد نیاز بشر در ادوار گوناگون تاریخی با ویژگی فرازمانی و فرابخشی مـورد تایید و استفادٔه شیفتگان کشف حقایق دینی از صدر اسلام تا کنـون واقـع شـده و کارکردهای آن در ابعاد مختلف سبب تحول در اندیشه دینی شده است . این مقالـه در پاسخ گویی به پرسش چیستی عقل گرایی و کارکرد آن در قـرآن و نقـش آن در تحول اندیشه دینی ، مهم ترین کارکردهای آن (از جمله تحول در اندیشه اجتماعی ، احیا و اصلاح معرفت دینی ، تحولات مهم فکری ، تحول در نظـام سیاسـی اسـلام و ...) را تبیین کرده ، با بیان دیدگاه های اندیشمندان دینی ، این نوع کارکردهـا را بـا اتکا به مبانی عقلی ، قرآنی و تاریخی اثبات می کند.
خلاصه ماشینی:
پیش از این ، نگرش مفسران ، نگرشی فردگرایانه بـود و اگـر دسـتورات و قـوانین شریعت را از قرآن استخراج می کردند، فقط از این منظر می دیدند که وظیفۀ فـرد چیسـت و چـه باید بیندیشد و عمل کند، یعنی همان نگاه سکولاریستی که –گرچه از اصطلاحات جدید سیاسی است – محتوا و پیام آن در تاریخ اسلام سابقه ای بسیار طولانی دارد و می توان گفـت بسـیاری از مسلمانان حتی قبل از غرب نوعی تفکر جدایی دین از سیاست را پذیرفتـه و عمـلا اسـلام را بـه احکام فردی و عبادی محدود کرده و حکومـت و مـدیریت کـلان جامعـۀ اسـلامی را از حقـوق متشرعه –و نه از شئون شارع مقدس و دین – قرار داده اند.
(همان ، ص١٧٩، ١٩١-١٩٢) انگیزٔە اقبال از اصلاح معرفت دینی ، چیرگی بر طبیعت و نیروهـای مـادی و اقتصـادی و اصـلاح ساختار اجتماعی - سیاسی است ؛ به سخن دیگر، وی در برابر مسئله انطباق اصول ثابت و ابـدیت دین بر جهان متحول و پیچیدگی زندگی در حال گسترش ، بر لزوم احیای فکـر و معرفـت دینـی تأکید می کند؛ زیرا معتقد است : پیچیدگی روزافزون زنـدگی متحـرک و در حـال گسـترش ناچـار اوضـاع جدیـدی را پیش مـی آورد کـه خواهـان طـرز نگرش هـای تـازه اسـت و ایـن خـود مسـتلزم آن اســت کــه از اصــول بــه صــورتی تــازه تفســیر و تعبیــر شــود و ایــن همــان اصولی است که برای ملتی کـه هرگـز لـذت توسـعه روحـی را نچشـیده ، تنهـا بـه صورت علمی و تعلیمی مورد توجه واقع می شود.