چکیده:
سورٔه مبارکه اخلاص در شمار سوره های مهم قرآن کریم قرار دارد که جایگـاه آن در بیانات پرگهر حضرات معصومین (ع ) و نیز انظار تفسیری اندیشـه وران مسـلمان نمایان می گردد. این سـوره دربردارنـدٔه نکـات عمیـق عرفـانی در ارتبـاط بـا ذات حق تعالی است که تاکنون معرکه آرای بسیاری بوده است . بر ایـن اسـاس ، بنـا بـه نگاه تاویل گرا و باطنی محور عرفا، فحـوای مراتـب سـه گانه ذات پروردگـار، یعنـی غیب الغیوب ، احدیت و واحدیت ، در سورٔه مـذکور نهفتـه اسـت . در ایـن مقالـه ، بـه اختصار، رویکـرد عرفـانی عارفـان مسـلمان در خصـوص مراتـب ذات خداونـد بـا وام گیری از سورٔه اخـلاص بررسـی مـی شـود. مرتبـه غیـب الغیوب ، ذات لابشـرط مقسمی است که هیچ گونه اسم و رسمی ندارد و معرفت به آن با هیچ ابزاری میسر نیست . مراتب احدیت و واحدیت نیـز بـه ترتیـب ، ذوات بشـرط لا و بشـرط شـی ء هستند. البته در لسان عرفان ، ذات حضرت حق جـل شـانه واحـد اسـت و تعینـات سه گانه مذکور هر یک بنا به اعتباری نام گـذاری شـده اند. گونـه نگـرٔه عرفـان بـه مراتب ذات خداوند با عنایت به سورٔه توحیدی اخلاص معمولا روایت گر این تبیـین تفسیری است که «هو» به مرتبه خلوت خانه غیب هویت ، یعنی غیب الغیوب ، اشـاره دارد و منظور از «اٰلله احد»، مقام ذات احـدیت و مـراد از «اٰلله الصـمد» مقـام ذات واحدیت است .
خلاصه ماشینی:
گونـۀ نگـرٔە عرفـان بـه مراتب ذات خداوند با عنایت به سورٔە توحیدی اخلاص معمولا روایت گر این تبیـین تفسیری است که «هو» به مرتبۀ خلوت خانۀ غیب هویت ، یعنی غیب الغیوب ، اشـاره دارد و منظور از «اٰلله أحد»، مقام ذات احـدیت و مـراد از «اٰلله الصـمد» مقـام ذات واحدیت است .
(موسـوی خمینی ، ١٣٧٠، ص٣٠٢) یکی از بهره های بی شمار عرفانی در ارتبـاط بـا سـورٔە اخـلاص کـه عرفـا را بـه تعمـق و تـدبر در فحــوای آن واداشــته اســت ، برداشــت ظریــف مراتــب ذات الــوهی از گنجینــۀ بــاطن آن اسـت .
(جـامی ، ١٣٧٠، ص٢٦) ابوالمعـالی صـدرالدین قونـوی ، برجسـته ترین شـارح و محشی عرفان ابن عربی در مفتاح الغیب می نویسد: جهل نسبت بـه حضـرت غیبـی یعنـی عـدم معرفـت ذاتـی کـه مجـرد از مظـاهر، مراتب و تعینـات اسـت ، در حـالی کـه آنهـا در ذات مسـتهلک و فانی انـد و از ایـن حیث نسبتی میـان خداونـد و اشـیا برقـرار نیسـت ؛ زیـرا هـیچ عـین و رسـمی بـر واحد در مقام وحـدت حقیقـی اش ظهـور نمی یابـد و هـیچ وصـف و حکمـی بـر او متعین نمی شود.
(کاشانی ، ١٣٧٠الف ، ص٤٧) یکــی از اســامی مرتبــۀ واحــدیت ، «صــبح ازل » اســت ؛ زیــرا ازل بــه مرحلــۀ پــیش از وجــود خارجی اشیا اطلاق می شود و از ایـن نظـر بـا مرتبـۀ واحـدیت کـه بـرزخ میـان احـدیت ذات و عالم خارج است ، سـنخیت دارد.