چکیده:
جنـبش هـای شـیعی در دوره ی امویـان و عباسـیان در تحـول فضـای سیاسـی، مـذهبی و فکـری جهـان اسـلام نقـش بـارزی داشـتند. ایـن جنبش ها با نقش محوری گروه هـای اجتمـاعی پدیـد آمـده بودنـد و ثبات و بیثباتی مردم نیز در پیـروزی و شکسـت آن هـا تـاثیر زیـادی داشـته اسـت ؛ بنـابراین بررسـی ایـن جنـبش هـا و قیـام هـا از دیـدگاه جامعه شناختی به تحلیل چرایی و چیسـتی همراهـی و عـدم همراهـی مردم با آن ها کمک شایانی میکند. جنــبش زیــد (٧٩-١٢٢ق / ٦٩٨-٧٤٠م ) ضــد امویــان را مــیتــوانیم جنبشی اجتماعی- انقلابی بـه شـمار آوریـم کـه خواسـتار سـرنگونی هرچه سـریع تـر نظـام حـاکم امـوی بـود. اگرچـه ایـن قیـام براسـاس ایدئولوژی و اهداف ویژه طراحی شد، پس از چندی به طور ناگهانی شکست خورد. جامعه شناسان بـرای تحلیـل جنـبش هـای اجتمـاعی و انقلابی، الگوها و مراحلی را درنظر گرفته اند. ئی.گتیز، جامعـه شـناس مشهور، بر این باور است که بیشتر جنبش های اجتماعی چهار مرحلـه داشته اند؛ ازایـن رو در ایـن نوشـتار بـا روش توصـیفی- تحلیلـی و بـا بهره گیری از دیدگاه جامعه شناسی او درمورد جنبش های اجتماعی و نیز با استناد به منابع شیعی و سنی، درپی پاسخ گـویی بـه ایـن پرسـش هستیم که علت شکست جنـبش زیـد و نهـادی نشـدن آن چـه بـوده است . دستاورد پژوهش حاضر این اسـت کـه جنـبش انقلابـی زیـدبن علـی به دلیل اقدامات سریع حاکمیت برای ازبین بردن بحران هـای سیاسـی حکومت در «مرحله ی برانگیختگی» و به دنبال آن ، طرح دیدگاه های شتاب زده درمورد مسئله ی امامت ازسوی زیـد بـدون درنظـر گـرفتن فضای عمومی جامعه ، در جذب حامیان (مرحله ی قالب ریزی) پیروز نبود و به همین دلیل با شکست روبه رو شد و به مرحله ی نهادی شدن نرسید.
خلاصه ماشینی:
"دستاورد پژوهش حاضر این اسـت کـه جنـبش انقلابـی زیـدبن علـی به دلیل اقدامات سریع حاکمیت برای ازبین بردن بحران هـای سیاسـی حکومت در «مرحله ی برانگیختگی» و به دنبال آن ، طرح دیدگاه های شتاب زده درمورد مسئله ی امامت ازسوی زیـد بـدون درنظـر گـرفتن فضای عمومی جامعه ، در جذب حامیان (مرحله ی قالب ریزی) پیروز نبود و به همین دلیل با شکست روبه رو شد و به مرحله ی نهادی شدن نرسید.
نیل اسملسر جذب این افراد را به عنوان عوامـل شـتاب دهنـده ی جنبش تعبیر می کند (گیدنز، ١٣٧٤: ٦٧٣)؛ اما به عقیده ی اسکاچ پل ، اگر حاکمیت با تـدابیر لازم درصدد رفع بحران سیاسی برآید کـه براثـر بـی کفـایتی والیـان بـه وجـود آمـده اسـت ، انقلاب به مرحله ی بعد نمی رسد و در همین مرحله ، به تدریج حمایت گـروه هـای مختلـف را ازدست می دهد (اسکاچ پل ، ١٣٧٦: ٦٥-٦٦) که ایـن مسـئله در ایـن مرحلـه از جنـبش زیـد به وقوع پیوست و سبب عدم تکمیل این مرحله از جنبش شد.
آن ها که ابتدا تصور می کردند زید، به عنوان فردی از خاندان رسـالت ، بـرای احقاق حق آن ها تلاش خواهد کرد، پس از مدتی بـا تفحـص در باورهـا و دیـدگاه هـای او درباره ی امامت ، به این نتیجه رسیدند که او ستم ابتـدایی را کـه بـه امـام علـی (ع ) دربـاره ی مقام خلافت شده است ، نادیده می گیرد و حتی امامان دیگر شـیعه ، چـون پدرشـان علـی بـن حسین (ع ) را به دلیل عدم قیام به سیف امام نمی داند."