چکیده:
شناخت خدا، دغدغه اصلی انسانهاست و بشر از دورههای اولیه تاکنون، برای رسیدن به این هدف، راههای گوناگونی را رفته است؛ از شناخت شهودی و تزکیه دل تا معرفت عقلی و استدلالی. اما استدلال عقلی که یکی از راههای اساسی معرفت بشری است، همواره مورد نقد و نظر قرار گرفته است. برخی، باور به اثبات وجود خدا را نیازمند استدلال عقلی دانستهاند؛ در حالی که دیگران، وجود خدا را بهخاطر فطری بودن و یا به دلایل دیگر، بینیاز از استدلال عقلی دانستهاند؛ بهطوری که مؤمنان در ایمان خود، بدون برهان نیز موجه و معقول خوانده شدهاند. فرضیه بینیازی خدا از استدلال را میتوان در رویکردهای ایمانگرایی، معرفتشناسی اصلاح شده، شهودگرایی و فطرتگرایی جستجو کرد؛ اما با نگاهی توصیفی- تحلیلی، به این نتیجه میرسیم که: ایمانگرایی با اشکالات متعددی مواجه است و نمیتواند بینیازی وجود خدا از استدلال را موجه سازد. شهودگرایی تنها برای جمع خاصی مقبولیت دارد. معرفتشناسی اصلاح شده، مؤمنان را در اعتقادشان موجه مینماید. تنها بر مبنای فطرتگرایی از نوع معرفتپیشینی، میتوان وجود خدا را بینیاز از استدلال دانست.
خلاصه ماشینی:
در مقابل این رویکردها، نگرشهای دیگری قرار میگیرد که وجود خدا را نظری و نیازمند به استدلال میدانند؛ چنانکه توماس آکویناس 98 (1225-1274م) میگوید وجود خدا بر ما بدیهی نیست چون به ذات خدا علم نداریم، پس به دلیل و برهان نیاز داریم و باید از طریق اموری که برای ما شناخته شده است؛ یعنی همان آثار و مخلوقات او، خدا را اثبات کنیم (الدرز، 1381: 157و165).
در نهایت، با اینکه در رویکرد ایمانگرایی، باور به خدا بینیاز از استدلال و اثبات تلقی میشود، اما ایمانگرایانی که گرایش اعتدالی دارند، استدلال عقلی بر وجود خدا را غیر ممکن نمیدانند، بلکه پس از ایمان، به فهم عقلانی نیز توجه میکنند، مانند آگوستین و آنسلم؛ ولی ایمانگرایان افراطی مثل کییر کگور استدلال عقلی را در تعارض با ایمان و ضد آن به شمار میآورند.
پیش از بررسی تفسیرهای فطرتگرایی، به بیان دو مطلب میپردازیم: 1- اختلاف نظر در فطرتگرایی در چیستی فطرت است نه در فطری بودن خدا؛ زیرا اصل فطری بودن خدا به طور اجمال بر مبنای ادله نقلی فراوانی که وجود دارد، مورد تردید نیست؛ اما سخن در این است که فطرت به چه معنا است و چگونه تفسیر میشود؟ آیا جنبه گرایشی دارد یا شناختی و اگر بُعد شناختی دارد، چه نوع شناختی به شمار میآید، معرفت حصولی است یا حضوری؟ اصل فطرت از قرآن کریم و روایات قابل استنباط است؛ چنانکه آیات و روایات زیادی از خلقت انسانها بر فطرت الهی و توحیدی سخن گفته است.