چکیده:
شهرسـازی و معمـاری سـنتی مـا متـاثر از طراحـی اقلیمـی بـوده اسـت . در ایـن میـان بـاد نقـش محـوری در آرایش فضایی – کالبدی شهرهای گذشـته در اقلـیم هـای خـاص ایفـا مـی کـرده اسـت . ایـن تاثیرگـذاری در آرایـش فضایی در نیل به آسـایش محیطـی شـهروندان ، گـاه در جهـت اقبـال بـه بـاد مطلـوب و گـاه بـرای ممانعـت از ورود باد نامطلوب بوده اسـت . در ایـن راسـتا اجزایـی چـون بافـت (ارتفـاع و تـراکم تـوده هـا، فـرم و ابعـاد فضـاهای بـاز)، گــذرهای اصــلی میــادین و ... تحــت تــاثیر عوامــل اقلیمــی از جملــه بــاد بــوده انــد. علــی رغــم غنــی ســاختاری و طراحی متناسب اقلیمـی شـهرهای گذشـته ، ایـن موضـوع آن طـور کـه بایـد مـورد تـدقیق قـرار نگرفتـه اسـت . در ایـن بـاب ، آشـفتگی فضـایی – کالبـدی شـهرهای امـروزی ، علـی الخصـوص تحمیـل هزینـه هـای گـزاف در مصـرف انرژی بر شهروندان گواه این مـدعی اسـت . پـژوهش حاضـر بـا رویکـرد توصـیفی – تحلیلـی ، بـر پایـه مبـانی نظـری طراحــی اقلیمــی (مطالعــات کتابخانــه ای )، بــا تکیــه بــر مطالعــات میــدانی دقیــق و گســترده ، ســعی در شناســایی ، تــدقیق و مقایســه نقــش بــاد در ســاختار(تــوده و فضــا) شــهرهای اقلــیم خــاص (زابــل از اقلــیم گــرم و خشــک و بوشهر از اقلیم گـرم و مرطـوب ) دارد. ایـن مهـم خـود در راسـتای اسـتخراج و اسـتنتاج یافتـه هـای جدیـد نیـل بـه ارتقا آسایش محیطی شـهروندان صـورت پذیرفتـه اسـت . نتـایج تحلیلـی مطالعـه حاضـر حـاکی ایـن مدعاسـت کـه زابــل و بوشــهر دارای سلســله مراتــب دریافــت ، هــدایت و توزیــع بــاد مطلــوب و دفــع بــاد نــامطلوب هســتند بــه طوریکه در مکان یابی شهر تا پیکـره بنـدی سـاختار آن نقـش بـاد تـاثیر گـذار بـوده اسـت . در ایـن راسـتا یافتـه هـا بر اساس مطالعات میـدانی و تحلیـل هـای صـورت گرفتـه مبـین ایـن مطلـب اسـت کـه گـذرهای اصـلی در هـر دو شــهر (در زابــل در راســتای شــمال غربــی - جنــوب شــرقی و در بوشــهر بــه علــت ورود بــاد از همــه ســو در تمــام جهـات ) رو بـه بـاد مطلـوب بـوده ، کیفیـت و کمیـت بـاد را تنظـیم نمـوده (تحـت تـاثیر اثـر ونتـوری و بـا کـاهش عـرض ورودی جهـت کـاهش شـدت بـاد در زابـل و افـزایش عـرض ورودی جهـت افـزایش شـدت بـاد در بوشـهر) به میـادین انتقـال مـی دهنـد. بـاد در میـادین بـه گـذرهای فرعـی تقسـیم شـده و در شـهر توزیـع مـی گـردد و بـا کاهش سرعت ، تـوان حمـل غبـار را در زابـل از دسـت مـی دهـد. نقـش متفـاوت عملکـردی بـاد در جـاذب و دافـع بـودن رطوبـت در ایـن دو شـهر نکتـه ای قابـل تامـل اسـت ، بـه گونـه ای کـه در زابـل بـاد نقـش پشـتیبان در ورود رطوبـت بـه شـهر و در بوشـهر بـه عنـوان عامـل جـذب کننـده و دفـع کننـده رطوبـت را دارد. در ایـن شـهر بـاد نـامطلوب شـرقی دفـع و در بوشـهر از همـه بادهـا اسـتفاده شـده اسـت . در نهایـت در هـر دو شـهر تعـدیل دمـا و تامین آسایش حرارتی مد نظر می باشد.
خلاصه ماشینی:
بر اساس یافته های مطالعات پیشین و فوق الـذکر دسته بندی هایی در این باب ارائه شده که پژوهش حاضر نیز با توجه به اهمیت باد در ساختار شهری و ایجـاد آسایش شهروندان ، توده یا بافت و فضا یا گذرهای ارتباطی بین توده را با توجـه بـه کیفیـت و کمیـت بـاد بـه صورت دیاگرام تحلیلی (شکل ١) ارائه کرده است .
موقعیت خاص بوشهر در شبه جزیره و چیدمان گذرهای شهر باعث دریافت باد از همه سو شده (شکل (٣- A)) و توپوگرافی موجود زمین نیز به دریافت بادها کمک کرده است (رنجبر، ١٣٨٩، ٢٦).
(رجوع شود به تصویر صفحه) هر چند بیش از تراکم ، چیدمان گذرها و فضاهای شهری در حرکت بادها موثرند با این حال بافـت شـهری متراکم که بیشتر تحت تاثیر گذرهای باریک و پیچ در پیچ با راسته های کوتاه شکل می گیـرد در توزیـع بـاد و درنتیجه کاهش توان حمل غبار آن نقش اساسی دارد.
اما نکته جالب در تاثیر گذاری باد این اسـت کـه گـذرهای زابـل دارای تنـوع جهـت نیستند زیرا که باد اصلی شهر (١٢٠ روزه ) از شمال غرب و باد نامطلوب از شرق می وزد اما در بوشهر به علـت تنوع جهت بادها، تنوع جهت گذر و چیدمان بافت مشهود است (شکل ٣).
(سلیمی ، ١٣٩١، ٥٧) و لذا، سرعت باد هر چه کمتر باشد، توان حمل غبار کمتری دارد، این موضـوع در زابل دارای اهمیت بسیار بوده ، اما در بوشهر نیز که گه گاهی بادهای پرغبار را دریافت می کرده بی اهمیت نمی - باشد.