چکیده:
فرقه دموکرات آذربایجان در ۱۲ شهریور ۱۳۲۴ هجری- شمسی سه ماه پس از فرمان محرمانه دفتر سیاسی کمیته مرکزی اتحاد شوروی در تبریز اعلام موجودیت نمود. اختیارات گسترده تر محلی از لحاظ اداری، تدریس زبان ترکی در مدارس در کنار زبان فارسی و اصلاحات ارضی و اقتصادی از جمله مهمترین اهداف و خواستههای این تشکل جدید سیاسی عنوان شده بود. علت بوجود آمدن فرقه دمکرات آذربایجان، واکنش در برابر سیل تهاجمات گسترده بر علیه زبان، فرهنگ و اقتصاد آذربایجان، در دوره حکومت پهلوی بود که البته فرقه دموکرات در جهت استقرار و بالا بردن قدرت و اقتدار خود از حمایتهای حکومت شوروی بهره برد و متقابلا آنها نیز در جهت اهداف سیاسی، اقتصادی و ایدئولوژیک خویش، از تشکیل فرقه دموکرات آذربایجان حمایت نمودند. به علت اجرای برنامه اصلاحات ارضی و مخالفت زمینداران بزرگ با آن و همچنین وابستگیهای این حکومت به شورویها، زمینه مخالفتهای داخلی و بویژه خارجی با حکومت فرقه دموکرات آذربایجان فراهم گردید. شناخت علل و چرایی تشکیل فرقه دمکرات آذربایجان در 12 شهریور 1324 ش. با آرمانهای چپ و قومی- منطقهای بر خلاف نهضت مشروطه که جنبشی سراسری بود، و همین طور واکنشهای که تأسیس این فرقه به دنبال داشت؛ هدفی است که این مقاله سعی دارد به آن برسد.
خلاصه ماشینی:
"کتابها و مقالات تحقیقی جدید که بعد از متلاشی شدن اتحاد جماهیر شوروی از روی اسناد محرمانه آن دولت نگاشته شده همگی نشان میدهد که از شروع تا پایان کار فرقه دموکرات، نوعی رقابت، همچشمی و عدم هماهنگی میان این دو نهاد و قسمتهای زیر مجموعه آنها مثل سفارت خانه و کنسولگری شوروی در تهران و تبریز (که زیر مجموعه دولت مرکزی و وزارت خارجه آن بود) با مأمورین اعزامی از سوی باقروف وجود داشته و این دو نهاد هر کدام به دنبال اهداف جداگانه از تأسیس فرقه دموکرات حمایت و پشتیبانی کردند (خامه ای،1372، 422) الف) هدف دولت مرکزی شوروی از کمک به تأسیس فرقه دموکرات آذربایجان: در واقع هدف آنها از کمک به تأسیس فرقه، فشار آوردن به دولت مرکزی ایران بود تا به دو هدف خود برسند 1- تغییر سیاست یک جانبه غرب گرایانه دولت مرکزی ایران: زیرا دولت شوروی میخواست با تقویت عناصر آزادی خواه و متمایل به سیاست شوروی در حکومت ارتجایی ایران تغییری به وجود آورد و در امتداد مرزهای گسترده شوروی «دولتهای دوست» به وجود آورد.
نتیجهگیری در مورد به وجود آمدن فرقه دموکرات آذربایجان در فاصله سالهای 1325-1324 نمیتوان یک علت واحد را عامل بوجود آمدن آن دانست، بلکه مجموعه عواملی داخلی و خارجی در این کار دخیل بودند، از عوامل داخلی میتوان به وجود روح خود مختاری در طول تاریخ ایران، قیام شیخ محمد خیابانی، تبعیضها و تحقیرهای حکومت پهلوی اول، رد اعتبار نامه پیشه وری نماینده مردم تبریز در مجلس چهاردهم، اقدامات ارتجایی دولت صدر در سرکوب احزاب و سازمانهای دموکراتیک و از عوامل خارجی به سیاست دولت مرکزی شوروی و وزارت خارجه آن به رهبری استالین، بریا و مولوتوف، سیاست حزب کمونیست و دولت آذربایجان شوروی به رهبری باقروف اشاره کرد."