چکیده:
گویش بیرجند یکی از گویش های بسیار کهن فارسی است که برخی از ساخت های آن ، بازمانده از دوره ی میانه است . اما این گویش نیز مانند همه ی گویش های دیگر، در حال نزدیک شدن به گویش معیار یا معیارشدگی است . پیکره ی مورد بررسی ما در این تحقیق تنها آثار برجای مانده از گویش قدیم بیرجند است از جمله نصاب ملاعلی اشرف صبوحی و آن چه ایوانف از طریق مصاحبه و تحقیقات میدانی گردآوری کرده است . البته لازم است ذکر شود که پیکره ی نگارنده که شامل دو منبع فوق الذکر است ، پیکره ی ناقصی است و نمی تواند پاسخ گوی همه ی پرسش های ما باشد. با بررسی های انجام شده در این تحقیق روشن می شود که همه ی سطوح زبانی به یک میزان دچار معیارشدگی نشده اند. بر اساس پیکره ی مورد بررسی نگارنده ، سطح واژگانی زبان دچار بیشترین معیارشدگی و سطح صرفی نیز دچار کمترین معیارشدگی گشته است . سطح نحوی و آوایی گویش بیرجند نیز در میانه ی دو سطح پیش گفته قرار دارند. هر یک از این سطوح به شرح زیر تحت تأثیر گویش معیار قرار گرفته اند: سطح واژگانی: از دو قرن پیش تا امروز بسیاری از واژگان گویش بیرجند که به فراموشی سپرده شده ، متروک شده اند. سطح نحوی : در این سطح گویش قدیم بیرجند با از دست دادن ویژگی های ارگاتیو، کاربرد صفت مفعولی نوع دوم به جای ماده ی ماضی ، کاربرد فعل استمراری به جای فعل غیراستمراری ، کاربرد شناسه ی مفرد برای فاعل جمع و جز آن به سوی گویش معیار بسیار نزدیک شده است . سطح آوایی : در سطح آوایی گویش بیرجند قدیم دچار تحولاتی مانند تحول همزه ی آغازی به h، تحول e به a و تحول e به u شده است . سطح صرفی : در این سطح نیز ویژگی هایی نظیر کاربرد ماده ی ماضی ماضی جعلی به جای ماده ی اصلی و کاربرد "-ی " استمراری از بین رفته است .
خلاصه ماشینی:
"٥- منابع و اسناد گویش کهن بیرجندی همان گونه که پیش از این گفتیم با تکوین و گسترش حوزهی نفوذ زبان فارسی دری ، بسیاری از گویش ها و لهجه های ایرانی بزرگ مانند سغدی و خوارزمی از بین رفته اند و از برخی نیز تنها نامی باقی مانده و قطعا از گویش ها و لهجه های فراوانی حتی نامی هم نمانده است ، زیرا این گویش ها به عنوان گونه نوشتاری زبان به کار نمی رفته و تنها در گفتار از آن ها استفاده می شده است .
بر این مبنا می توان تحولات گویش بیرجند از دو قرن پیش تا امروز را بررسی کرد و نشان داد که این گویش در طول دو قرن گذشته کدام لغات ، ساخت های نحوی و صرفی خود را از دست داده و تا چه حد به فارسی معیار نزدیک شده است .
مانند موارد قبل در این مورد نیز باید گفت امروزه اثری از کاربرد فعل استمراری به جای غیراستمراری در گویش بیرجند دیده نمی شود و در این زمینه هم گویش بیرجند تحت تأثیر فارسی معیار وجه تمایز خود را از دست داده است .
مانند موارد قبل در این مورد نیز باید گفت ویژگی نحوی کاربرد فعل مفرد برای فاعل جمع که در گویش قدیم بیرجند وجود داشته امروزه از بین رفته و تحت تأثیر فارسی معیار برای فاعل جمع ، شناسه های جمع به کار می رود.
(همانجا): دندان های شتر خار را می کند امروزه در گویش بیرجند نیز این پسوند به کار نمی رود و تحت تأثیر فرایند معیارشدگی ، جای خود را به "می " داده است ."