چکیده:
تفسیر «من وحی القرآن» از تفاسیر معاصر شیعی است. محمدحسین فضلالله مفسری است که در تفسیر خود بر ظواهر قرآنی تأکید میورزد و یکی از مبانی خود را در تفسیر اعتماد به ظواهر قرآنی بیان میکند. استفاده از ظهور در تفسیر وی انواع گوناگونی دارد. فضلالله از مجموع این ظواهر استفادههای گوناگونی چون تأیید یک احتمال تفسیری، نقد و رد نظر مفسران دیگر و نقد روایات تفسیری بهره میبرد. وی در اکثر موارد همراه با ذکر ظهور، قرائن و شواهدی از قبیل قرائن منفصل قرآنی، روایی یا عقلی را یادآور میشود تا استظهار خود را تأیید کند. با این وجود فضلالله درجایی که قرائنی قرآنی، روایی یا عقلی مبنی بر اراده خلاف ظاهر در میان باشد از ظهور الفاظ دست برمیدارد؛ ولی پایبندی بیش از اندازهی فضلالله به ظهور در برخی از آیات موجب شده است که وی در ورطهی افراط افتاده و در معنای ظاهری الفاظ جمود پیدا کند و آرایی خلاف مشهور مفسران و بهویژه مفسران شیعه ارائه دهد.
خلاصه ماشینی:
از مجموعه ی سخنان وی می توان دریافـت قرائنی را که برای عدول از ظاهر از آن ها کمک می گیرد عبارتند از: قرائن قرآنی ، روایی و عقلی و بر این اساس فضل الله گاه برای عدول از معنای ظاهر کلمات از آیات دیگر قرآنـی به عنوان قرینه بهره می برد، چنانکه وی نظر علامه طباطبایی دربـاره ی اینکـه توبـه ی آدم (ع ) بعد از هبوط به زمین بوده (طباطبایی ، ١٤١٧ ق، ج ١، ص ١٣٣) را نمی پذیرد و می گوید: «با توجه به آیات سورهی اعراف و سورهی طه که توبه را قبل از هبوط بیان کردهانـد، مـانعی از حمل فاء در آیه ی «فتلقی آدم من ربه کلمات فتاب علیه » (البقره: ٣٧) کـه بیـان کننـدهی ترتیـب است و توبه را بعد از هبوط افاده می کند، برخلاف ظاهرش به علت وجود قرینـه از آیـات سـورهی اعراف و طه نیست و مـی تـوان آن را بـرخلاف ظـاهرش حمـل کـرد».
(فضـل الله ، ١٤١٩ ق، ج١٧، ص ٣٥٧ و ٣٥٨) در نقد نظر فضل الله باید گفت : درست است که برخی از مفسران نیز کلمـه «وجـه » را عبـارت از ذات دانسـته انـد (بیضـاوی ، ١٤١٨ ق، ج ٤، ص ١٨؛ ابـن عجیبـه ، ١٤١٩ ق، ج ٤، ص٢٨٣؛ طوسی ، بی تـا، ج ٨، ص ١٨٤؛ حسـینی شـیرازی ١٤٢٣ ق، ص ٤٠٨؛ ابـن عاشـور، بی تا، ج ٢٠، ص ١٢) اما ازآنجاکه ازنظـر عقلـی و نیـز بـه پشـتوانه آیـات و روایـات دیگـر (البقــرة :٢٥٥؛ طــه : ١١٠ و نهــج البلاغــه ، خطبــه ١) ذات خداونــد بــرای دیگــر موجــودات قابل درک نیست و تنها و تنها ظاهر و سطح برونی و اسماء و صفات خداوند است که بـرای ١١٤ تحلیل انتقادی استناد به ظواهر قرآنی در تفسیر «من وحی القرآن » موجود دیگر جلوه می کند، قطعا مراد از «وجه »، «اسماء و صفات » خداوند خواهد بـود و نـه 1 «ذات » او.