چکیده:
قضاوت و دادرسی از روزگار قدیم که به صورت ساده و ابتدایی و در قالب داوری و قضاوت خصوصی وجود داشته تا امروز که به صورت نظامی پیچیده درآمده است؛ متناسب با درجه تمدن، نوع حکومت و مقتضیات و ملاحظات سیاسی، اجتماعی و مذهبی جوامع دگرگون شده و در هر دورهای ویژگیهای خاصی داشته است.یکی از این دورهها، عصر حاکمیت تیموریان بر مناطق مختلف از جمله ایران و ماوراءالنهر است.
در این دوره مانند دورههای قبل از آن در ایران، قضاوت مبتنی بر قوانین منسجم و یکنواختی نبود و قاضیان بر اساس قوانین شرعی، عرف و احکام و دستورهای شاهان به قضاوت میپرداختند.یاسای چنگیزی نیز از مبانی مهم قضاوت عرفی در این دولت به شمار میآمد.این سه اصل در حکم قانون بودند و هرگونه عملی که برخلاف این موازین صورت میگرفت، جرم تلقی میشد و برای هر جرمی نیز مجازات خاصی درنظر گرفته میشد.
قضاوت در این دوره از مهمترین امور حکومتی بود؛ به گونهای که خود سلطان به عنوان بالاترین مقام حکومتی، در راس امور قضایی قرار داشت و حکم او در تعیین، تبدیل و تخفیف مجازات مجرمان نقش مهمی داشت.اهمیت هر کدام از مبانی سهگانه قضاوت در طول حکومت هر یک از شاهان تیموری متفاوت بود و هر حاکم شیوه خاصی در قضاوت و مجازات مجرمان داشت.
مسئله اصلی این پژوهش، آشنایی با شیوههای محاکمه، نحوه عملکرد قاضیان و آیین دادرسی در دوره تیموریان است.
خلاصه ماشینی:
مقالۀ حاضر آیین دادرسی در دورة تیموریان را با استناد به مبانی قضاوت در این دوره ، جـرم هـا و مجازات ها، نحوة رسیدگی به شکایت ها و جرم ها و عملکرد قاضیان در این عصر بررسی میکند.
برای روشن شدن موضوع باید گفت در بین ایلات و عشایر و قبایـل این دوره - که بیشتر از نواحی توران و ماوراءالنهر بوده و با فرهنگ مغولی انس داشـته و در جامعـۀ تیموری بیشتر نقش نظامی و لشکری داشتند- طبیعتـا قـوانین مغـولی و یاسـا کـاربرد بیشـتری داشـته است ؛ اما در بین جمعیت یکجانشین و به ویژه شهری به دلیل غلبۀ فرهنـگ ایرانـی و اسـلامی کـه در قالب طریقت های گوناگون حروفیه ، نقشبندیه ، نعمت اللهیه و صفویه و نهادهای مدنی و مکـان هـای مذهبی شاهد آن هستیم ، بنابه قاعده کاربرد شریعت اسلامی در قضاوت نمایان تر اسـت و هرچـه بـه اواخر دورة تیموری نزدیک مـیشـویم ، کـاربرد شـریعت اسـلامی نسـبت بـه یاسـا بیشـتر گسـترش مییابد.
برخی از این جرم ها عبارت اند از: - رشوه خواری: از جرم هایی بود که در سازمان های اداری این دوره بسیار رواج داشت ، بـه گونـه ای که حتی برخی از افراد با پرداخت رشوه ، موفق به کسب مقام و منصبی شده بودنـد (نـوایی، ١٣٦٣: ٢٢٠؛ زمجی اسفزاری، ١٣٣٩: ٢/ ٢٦٠)؛ - تصرف در اموال و وجوه دولتی و دیوانی: از تخلفـاتی بـود کـه در بـین وزیـران ایـن دوره بسـیار رواج داشت ، به گونه ای که بسیاری از وزیران این دوره به دلیل ارتکـاب ایـن جـرم از منصـب خـود برکنار شدند.