چکیده:
از آنجا که تواتر روایات یکی از راههای اطمینان به صدور آنهاست، عالمان دانش درایه، پژوهش های دراز دامنی درباره آن انجام دادهاند اما در باره یکی از گونه های نوپیدای آن با عنوان «تواتر اجمالی» تعریف جامع و مانعی ارائه نشده است. از عبارات آنان ، سه تعریف برای تواتر اجمالی قابل استفاده است: الف) روایات متعددی که نه در مدلول مطابقی بلکه در مدلول تضمنی یا التزامی با هم مطابقت دارند. ب) علم اجمالی به صدور برخی از روایاتی که دارای مضمون واحد نیستند. ج) روایات زیادی که در لفظ و معنی با هم اختلاف دارند و دلالت آنها هم از جهت وسعت و ضیق متفاوت است اما علم اجمالی داریم که برخی از این روایات از معصوم صادر شده است و آن روایت اخص است. برخی از ایراد های این تعریف ها عبارتند از: الف) روشن نبودن وجه تمایز آن با تواتر معنوی؛ ب) تردید در حصول علم به صدور یک روایت نامعین؛ ج) بی اثر بودن علم اجمالی به صدور یک روایت نامعین؛ د) بی فائده بودن تواتر اجمالی با توجه به اثبات قدر متیقن به دلائل دیگری مانند سیره عقلاء، حدیث صحیح محفوف به قرائن و ...،. افزون بر این، بنابر دیدگاه آخوند خراسانی در باره تواتر اجمالی که مقتضای آن را اعتبار روایتی می داند که از باقی احادیث در مضمون اخص باشد؛ اگر خبری با این ویژگی وجود داشته باشد که مضمون آن اعتبار خبر ثقه به طور مطلق است، حجیت قول ثقه، ثابت میگردد؛ امّا وجود چنین خبری تنها صرف فرض است.
خلاصه ماشینی:
اما به رغم این مباحث گســترده ، اصــطلاح جدیدی با عنوان «تواتر اجمالی» در میان متأخران از اصــولیان و به تبع آنان در میان درایه نگاران رواج پیدا کرده اســت که کم تر درباره آن ســخن گفته شــده اســت و با وجود برخی مطالب ، هم چنان دچار ابهام و اجمال اســت که همین امر موجب بدفهمی و کاربرد نابجای آن را فراهم کرده اســت به گونه ای که در ســال های اخیر، برخی نویســندگان مقاله ها و پایان نامه ها، هر گاه با دسته ای از روایات ، بویژه روایات اعتقادی و اخلاقی روبرو می شوند که نه دارای شرائط تواتر لفظی و معنوی هستند و نه با قرائن اطمینان آور همراه هستند و حتی از شرائط حجیت خبر واحد هم برخوردار نیستند، ادعای تواتر اجمالی آنها را مطرح می کنند.
(آخوند خراســانی، ١٤٠٩، ص ٣٠٢؛ همان ، ١٤١٠،ج ٢، ص ١٤٧) ایشــان در مبحث قاعده لاضــرر هم با اســتدلال به احادیثی که در مورد اثبات این قاعده وارد شــده اســت میآورد: «از این روایات تعبیر به اخبار متواتر شده است اگرچه در یک لفظ و یک معنی اتفاق ندارند؛ ظاهرا مرادشان تواتر اجمالی میباشد به این معنا که به صدور برخی از آن ها قطع داریم و این ادعا به نظر ما نیز صحیح میباشد» (آخوند خراسانی، ١٤٠٩، ص ٣٨٠) هر چند به نظر مشهور، آخوند خراسانی برای اولین بار این اصطلاح را به کار برده و پس از ایشان ، این اصطلاح به کتاب های درایه راه یافته است ؛ اما به نظر می رسد شیخ انصاری به این مفهوم توجه داشته است آنگاه که درباره ادعای تواتر صاحب وسائل نسبت به روایات حجیت خبر واحد می گوید: «قدر متیقن از این روایات ، خبر ثقه ایاست که احتمال دروغ بودن آن آنقدر کم است که عقلا به این احتمال اعتنا نمی کنند و توقف در آن را به خاطر این احتمال زشت می شمارند...