چکیده:
خلافت فاطمیان، از نیمه دوم سده پنجم هجری، رو به افول نهاد. مطابق شواهد تاریخی، آغاز این انحطاط با خلافت الآمر باحکام الله- سال 495 هجری- شروع شد و در سال 567 هـ. ق به پایان رسید. در طی این دوره، که مجموعا هفتاد سال به طول انجامید، علل متعددی در سقوط فاطمیان نقش داشتند که این مقاله میکوشد با فراهم آوردن شناختی از ترکیب مذهبی جامعه مصر در این دوره، ابتدا به بررسی دو پدیده قدرت گرفتن مقام وزارت و به حاشیه رانده شدن مقام خلافت واقتدار یافتن جامعه تسنن در ساختار سیاسی - اجتماعی مص بپردازد و رابطه این دو را با یکدیگر آشکار سازد و سپس با تبیین و تحلیل این رابطه، نقش این عوامل را در سقوط فاطمیان مورد بررسی قرار دهد.
خلاصه ماشینی:
از سوی دیگر، ساختار مذهبی مصر عهد فاطمی و سیاستهای مذهبی خلافت فاطمیان در قبال جوامع دینی و مذهبی در جامعه مصر، به گونهای بود که جامعه اهل تسنن توانست، در این دوره از زوال دستگاه خلافت، اندک اندک به اقتدار چشمگیری- در مقایسه با دیگر جوامع مذهبی مصر- دست یابد.
برای این منظور، سرکوب اهل تسنن و یا شوراندن پیروان یک مذهب بر مذهب دیگر، دو راهبرد مناسب بود که میتوان برای بکارگیری هر یک از آنها توسط فاطمیان، شاهدی تاریخی ارائه کرد؛ مثلا، مقریزی گزارش میدهد که در سال 381ق، فردی به جرم داشتن نسخهای از المؤطا مالک، شلاق خورد(همان:2/341)، و یا اینکه، تقریبا در همان ایام، مقدسی که از مصر دیدن کرده بود، میگوید که جامع ابن طولون، امامی شافعی مذهب داشت (مقدسی، 1991: 202-203)، حال آن که تا چندی پیش از آن، تمامی ائمه جماعات، مالکی مذهب بودند.
چنانکه اشاره شد، پس از مرگ افضل، آمر، تحت فشار بسیار قرار گرفت تا بیتالحکمه را بازگشایی کند، اما ابن بطائحی با این ادعا که بیتالحکمه میتواند محلی برای توطئه بر ضد حکومت باشد، با این امر مخالفت کرد و در نهایت، بیتالحکمه را به محلی در نزدیکی قصر خلیفه منتقل کرد تا بتواند همواره بر آن نظارت داشته باشد (مقریزی، همان:2/460).
ابن ظافر (همانجا؛ نیز مقریزی، همان:3/144-145) حیدره را یک اسماعیلی، اما حسن را سنی میداند که اطلاعی بسیار جالب توجه و بدین معنی است که تسنن تا میان خاندان خلافت اسماعیلی نیز راه یافته بود.