چکیده:
تاریخ وصّاف، از متون مصنوع و متکلّف فارسی است که نویسندة دانشمند آن، از غالب علوم و دانشهای عصرش در نگارش این اثر بهره بردهاست. از این رو، لغات و اصطلاحات علومی چون فلسفه، منطق، فقه، اصول، طب، نجوم، جغرافیا، عروض، بلاغت و... جلوة ویژهای در این متن تاریخی دارند و دستمایة صنعتپردازی نویسندهاند. نگاه ویژة نویسنده به چهارعنصر، از این ویژگی کتاب، حکایت دارد. دلبستگی نویسنده به عناصر اربعه به اندازهای است که طرح اولیة کتاب، بر چهار جلد نهاده شدهاست. هرچند نویسنده به این طرح اولیه پایبند نبوده و جلد پنجمی به کتاب افزودهاست. این مقاله، کوشیدهاست در شیوهای توصیفی-تحلیلی، مصادیق بهرهگیری از عناصر چهارگانه را از مجلدات پنجگانة کتاب استخراج، نقد و تحلیل کند و ویژگیهای مثبت و منفی استعمال این عناصر را در متن کتاب بررسی کند. پژوهش حاضر نشان میدهد که التزام به استعمال عناصر چهارگانه، موجب بروز ویژگیهایی چند، در این اثر شدهاست. تقویت عناصر خیالی متن، بهرهگیری از غالب ظرفیتهای صرفی و نحوی زبان فارسی در راستای استعمال این عناصر، شکلگیری لغات، اصطلاحات و ترکیبهای متنوع و تقویت دامنة لغات زبان فارسی و سرانجام، صنعتپردازی با این عناصر، از مهمترین این ویژگیهاست. در کنار ویژگیهای مذکور، التزام به استعمال عناصر اربعه، گاه موجب شکلگیری ترکیبهای سست، ناهنجاریهای دستوری و صنعتپردازیهای افراطی متن شدهاست که ناگزیر چنین التزامهایی است.
Tārikh-e Vassāf is one of the artificial and technical texts in Persian language whose scholarly author has taken advantage of most of his contemporary sciences in its composition. As a result, terminologies from sciences like philosophy, logic, jurisdiction, medicine, astrology, geography, versification, rhetoric, etc. have granted this historical context a special feature, thus serving the author’s use of figures of speech. The author’s special look at the four elements indicates the very characteristic of the book. The altars love of the four elements led him to devise the first plan of the book based on four volumes, though later he added a fifth volume. This study attempts to extract, criticize, and analyze instances of employing the four elements from the five volumes in a descriptive-analytical manner and review the positive and negative aspects of using the elements within the text. The present study revealed that the obligation to the application of the four elements has caused several features to appear in this work, the most important of which include reinforcement of the text imaginary elements, taking advantage of most grammatical and syntactic capacities of Persian language along with the application of the mentioned elements, formation of miscellaneous words, terms and compounds, expanding the scope of Persian language vocabulary, and eventually creating literary terms with the help of the elements. Besides these characteristics, obligation to use of four elements throughout the text has occasionally led to the formation of loose compounds, grammatical anomalies, and extreme use of figures of speech in the text.
خلاصه ماشینی:
چنین نگاهی به عناصر اربعه ، در مقدمۀ متون منظومی چـون شـاهنامه نیـز بـه چشم میخورد: یکی آتشی بر شده تابناک میان باد و آب از بر تیره خاک (فردوسی، ١٣٧٠: ٥) جایگــاه ویــژه عناصــراربعــه در تحلیــل فلســفۀ آفــرینش ، آن هــا را مطلــوب شــاعران و نویسندگان کرده و سیمایی دیگر، از ایـن عناصـر، در متـون ادب فارسـی شـکل داده اسـت .
اهم این پرسش ها عبارتند از: ١-فلسـفۀ اسـتعمال فـراوان ایـن عناصـر در ایـن کتـاب چیست ؟ ٢-نویسنده چه راه هایی برای بهره گیری هنرمندانه از عناصر اربعـه در پـیش گرفتـه است ؟ ٣- کدام یک از ظرفیت های زبـان فارسـی در بـه کـارگیری هنرمندانـۀ ایـن عناصـر، شکوفا شده است ؟ ٤- ویژگیهای مثبـت و منفـی بهـره گیـری از ایـن عناصـر در نثـر تـاریخ وصاف چه ویژگیهایی است ؟ بدون تردید، پاسخ گویی به این پرسش ها، مـیتوانـد بخـش عمده ای از عوامل تصنع و تکلف را در این اثر و آثار مشابه ، آشـکار سـازد و ویژگـیهـای مثبت و منفی صنعت پردازی و آثار و نتایج آن را در سیر تحول ادب فارسی نمودار سازد.
در ادامه ء گفتار، هر یک از این موارد، مورد بررسی قرار میگیرند: ٢-٢-١- عناصر اربعه و ترکیب سازی متن ١٣٥ ترکیب ، در راستای بهره گیری از عناصـر اربعـه ، در تـاریخ وصـاف شـکل گرفتـه است .
» نمونه هـایی از ترکیب های وصفی متن هستند که استعمال عناصر اربعه ، موجب شکل گیـری آن هـا شـده است .