چکیده:
با مواجهه با دو واژة خاور و باختر در بسیاری از متون فارسی متعلق به قرون چهارم تا هفتم هجری، معنای دوگانه و گاه سه گانه ای به ذهن مخاطب خطور میکند، بنحوی که دریافتن اینکه هر یک از این واژه ها برای اشاره به کدام جهت بکار رفته است ، معمولا بدون اتکا به بافت جمله و کلام مشکل است . حتی در برخی موارد با اتکا به بافت جمله نیز نمیتوان تشخیص داد که معنای باختر یا خاور در این متن نشان دهندة کدام یک از جهات است . در این مقاله ابتدا به تعریفها و توضیحات فرهنگها در مورد این دو واژه توجه شده است و در بخش بعد به طرح و نقد اظهارات محققانی چون کسروی، شهیدی و کزازی پرداخته ایم . سپس در بخش اصلی مقاله به تبیین چرایی و چگونگی این جابجایی و تغییر پرداخته ایم و با ذکر شواهد سعی نموده ایم استدلالی منطقی برای این مسئله ارائه دهیم . یکی از دلایلی که در این تحقیق برای بروز این مسئله بدان دست یافته ایم این است که ؛ این دو واژه با توجه به اینکه مبین جهات هستند و جهات نیز، خصوصا شرق و غرب با توجه به مدور بودن زمین ، در اصل جنبه ای نسبی دارند، در مکانهای مختلف و در دوره های مختلف و توسط کاربران زبانی مختلف به معانی متضادی بکار رفته اند. این عمل در مورد این دو واژه تحت تاثیر قارن نام سرزمینها در دوره های مختلف با معنای جهتها بوده است .
خلاصه ماشینی:
میر جلال الدین کزازی نیز در مقاله ای تحت عنوان «باختر در اندیشه های ایرانی» به اختلاف معانی این دو واژه در ادب فارسی اشاره کرده اند، در این مقاله ایشان بیشتر تلاش نموده اند به اثبات این نظریه بپردازند که واژة باختر در اصل به معنی شمال بوده است و با ذکر شواهد از متون اوستایی و پهلوی به خوبی این مطلب را تبیین نموده اند.
پروین اعتصامی، شاعر معاصر در بیتی به این موضوع اشاره کرده است : از علـــــم ســـــماوات چـــــه میـــــدانی اینکــــه نشــــناخته ای بــــاختر از خــــاور (دیوان اعتصامی: ص ٦٩) سؤالاتی که با آن مواجهیم بدین قرار است : معنای اصلی هر کدام از واژه های خاور و باختر چیست ؟ چه عاملی باعث شده است که کاربرد و معنای این دو واژه تغییر یابد؟ چرا در دوره ای خاص ، (که در اینجا بیشتر قرنهای چهارم تا هفتم هجری- که در آن آشفتگی کاربرد بسیار ملموس است - مورد نظر است )، این دو واژه به صورت شگفتی در آثار قدما به چند معنا بکار رفته است ؟ آیا این کاربرد آگاهانه و بقصدی صورت گرفته است ؟ و یا خود کاربران نیز در کاربرد این دو واژه معنای درست و اصیلی قائل نبوده و برداشت دو یا سه معنی را از این الفاظ مجاز میشمرده اند؟ در این پژوهش سعی شده است در حد امکان برای هر یک از سؤالات پاسخ درخوری ارائه شود.