چکیده:
یکی از آیات بحثبرانگیز در میان مسلمانان معاصر آیه ۳۴ سوره مبارکه نساء بوده است. در این آیه قوامیت مردان بر زنان، نظام نفقه و تمکین و مراحل اصلاحی در صورت نشوز زن تثبیت شده است. در این مقاله با سیری در تاریخ تفسیر آیه خواهیم دید که تفسیر آن در دوران مدرن تحول یافته است. با تحلیل گفتمان تفاسیر به این نتیجه میرسیم که در تفاسیر پیشامدرن نظام رتبهبندی تکوینی بین مرد و زن حاکم بود، در حالی که در نگاه مدرن بیشتر بر تفاوتها تاکید میشود به نحوی که مفهوم «تساوی بدون تشابه» بر مبنای مفروضات علم تجربی استوار میشود. این نظام بر یک نگاه سیاسی-اجتماعی مبتنی است که سروری هیچ انسانی بر دیگری را نمیپذیرد، اما کسب برخی از جایگاهها را حاصل نظام طبیعی به ویژه تفاوت جنسیتی میداند.
خلاصه ماشینی:
2. توضیح آیه الرجال قوامون علی النساء بما فضل الله بعضهم علی بعض وبما أنفقوا من أموالهم فالصالحات قانتات حافظات للغیب بما حفظ الله واللاتی تخافون نشوزهن فعظوهن واهجروهن فی المضاجع واضربوهن فإن أطعنکم فلا تبغوا علیهن سبیلا إن الله کان علیا کبیرا: مردان سرپرست زنان هستند بهسبب آنچه خدا به برخی از آنان بر دیگران داده است و بهسبب آنچه از اموالشان نفقه میدهند.
آیة مذکور بهتفصیل بهمعنای نشوز، اطاعت، و قوامیت نپرداخته است، اما یکی از مستندات مفسران و فقها برای تثبیت قوانین مربوط به نفقه و تمکین (و نشوز جنسی) و حق زن بر بدن خود بوده است.
بهعبارتدیگر، علمای مسلمان هیچگاه در دلالت این آیه بر کنترل مرد بر بدن زن تردید نکردهاند، اما مفسران بهویژه در دوران مدرن ناگزیر بودهاند که نظام نفقه دربرابر تمکین جنسی را که از این آیه استخراج میکردند، بهوسیلة باورهای قالبی دربارة طبیعت زن و مرد ازنظر زیستی، روانی، و اجتماعی تبیین کنند.
بهعبارتدیگر، سؤال اصلی ما این است که مفهوم تفاوتهای جنسیتی که پایة بسیاری از دیدگاهها دربارة برتری مردان بر زنان و نظام نفقه و تمکین بوده است، چگونه در نگاه مفسران تحول یافته است.
چنانکه نشان خواهیم داد، در دوران مدرن (یعنی پس از ظهور جنبش اصلاح یا احیای دینی) مفسران مسلمان بیشتر سعی کردند با توجیهات «علمی» نشان دهند که زنان و مردان باید نقشهایی متفاوت در جامعه بپذیرند و این تفاوت نقشها بیش از آنکه تشریعی باشد، «تکوینی» و «طبیعی» است.
اما باتوجهبه اینکه خود آیه دلیل قوامیت و برتری مردان بر زنان را ذکر کرده است، عموم مفسران نیز به تبیین تفاوتهای مرد و زن پرداختهاند.