چکیده:
یکی از اقسام مهم و در عین حال مورد توجه نویسندگان برجسته درباری، نثر منشیانه دیوانی است. این گونه نثر از قرن پنجم قمری در قالب آثار مانند تاریخ بیهقیسیاستنامه، قابوسنامه و... آغاز میشود و در قرن ششم با نمونههای اعلایی چون عتبة الکتبة و التوسّل الی الترسّل به قوام و نضج میانجامد. آثار ترسّل و انشا از جهات گوناگون سیاسی، تاریخی، اجتماعی و ادبی ارزش فراوان دارند. از حیطههای کمتر بررسیشده در متون مزبور، جنبه تعلیمی و اخلاقی برجسته حاکم بر روح متن است که در جزءجزء ساختار بیانی نوشتار دیده میشود. دبیران که وظیفه نگارش مکتوبات دیوانی را به عهده داشتند، بنا به سابقه فکری اسلامی و اخلاقی، در ضمن نامهها نیز به ذکر مبانی تعلیمی و اخلاقی مبادرت میکردند. در میان اقسام مختلف مکتوبات دیوانی، منشورها و فرمانهای گماشتن افراد نیز از بابت ساختارهای بهکاررفته و هم از جهت تعدد و تنوع مضامین اخلاقی و تعلیمی جایگاه ویژهای دارند. بررسی تعلیمی مناشیر در آثار مورد بحث این نوشتار، نشاندهنده آن است که دبیران توصیههای دیوانی را در خطاب به سه گروه سلاطین، افراد منصوبشده و جامعه تحت امر تدوین نمودهاند. مهمترین توصیه به شاهان، اقامه مبانی اسلام و دادپیشگی است و به منصوبان، رعایت عدل و داد و حسن خلق با مردم و به زیردستان، توصیه به اطاعت و انقیاد است. توصیهها گاه صرفا اخلاقیات را تاکید کردهاند و در مواردی هم نوعی مبانی تعلیمی و آموزشی را بیان کردهاند که اقامه آنها در جهت بهبود سیرت و صورت سلطان و منصوبان موثر واقع میشود. نگارنده در پژوهش حاضر با شیوه تحلیلیتوصیفی و از زاویه ادب تعلیمی مناشیر و احکام دیوانی را بررسیده است.
خلاصه ماشینی:
بررسي تعليمي مناشـير در آثـار مـورد بحـث ايـن نوشـتار، نشان دهندة آن است که دبيران توصيه هاي ديواني را در خطاب به سه گروه سلاطين ، افراد منصوب شده و جامعۀ تحت امر تدوين نموده اند.
با عنايـت بـه ايـن موضوع که نخستين آثار رسمي و مستقل و مجزاي ترسل در قرن ششم شکل ميگيرنـد و از سويي همين آثار الگوي مترسلان اعصار بعدياند، در اين نوشتار کوشـش شـده اسـت که با تکيه بر دو اثر عملي انشا يعني عتبۀ الکتبۀ و التوسل الي الترسّـل و دو اثـر آموزشـي کتابت ديواني، يعني دستور دبيري و دستورالکاتب ، اولاً چگونگي ساختارهاي بياني مـورد بحث قرار گيرد و ثانياً پربسامدترين و مؤکدترين توصيه هـاي تعليمـي در مناشـير بررسـي گردد.
از سوي ديگر در مثال هاي ديواني، توصيه هـاي اخلاقـي و تعليمـي بسـياري و در ساختارهايي دقيق و خطاب هـاي چندگانـه ذکـر شـده اسـت کـه بررسـي و تحليـل ايـن خصايص نشانگر جنبۀ قوي تعليمي و اخلاقي حاکم بر مناسبات ديواني و سياسي دستگاه سلطنت است که دبيران با دقت نظر فراوان بدان پرداختـه انـد.
توصيه هاي سلبي همان گونه که پيش تر ذکر شد، برخي توصيه هـاي سـلبي خطـاب بـه سـلطان نيـز در مناشير آورده شده است کـه در ادامـه تعـدادي بيـان خواهـد شـد.
خطاب به فرد منصوب شده پس از توصيه هاي غيرمستقيم به سلطان که معمولاً آغازگر مناشير اسـت ، توصـيه هـاي تعليمي و اخلاقي به فرد مفوّض شده آورده شده است .