چکیده:
مورخان در روزگاران کهن با تنگناهای متعددی در زمینه ی تاریخ نویسی روبرو بوده اند ، و شاید بزرگترین معضل، بیان راستین حقیقت با توجه به جبر و استبداد سلطان بوده است و قید و بندهای جامعه ی استبدادی زمان در متون تاریخی به صورت های مختلف و تاثیرگذارخودنمایی می کند. باتحقیقی اجمالی این تاثیرات را به صورتی متناقض و دارای کاربردهای کنایی و بعضأمبهم و بیان مقاصد ناگفته و پیچیده در جای جای متن تاریخ بیهقی می توان مشاهده کرد. در هر حال تاریخ بیهقی یکی از ارزشمندترین آثار در حوزه ی تاریخ نویسی به شمار می رود. در این جستار به چگونگی شگردهای بیهقی در بیان حقایق تاریخ می پردازیم و بیان می داریم که با توجه به استبداد آن دوران و تنگناهای مورخ در بیان حقایق که گاه رفتار سلطان را نشانه می گیرد، تاریخ بیهقی چگونه توانسته است بازگو کنندهی گوشه ای از حقایق تاریخ باشد.
خلاصه ماشینی:
امـا آيـا ايـن رسـالت قابـل تحقق است ؟ و يا تنها چيزي بر کاغذ ، آيد که دلخواه پادشاه بـوده و مهـر تاييـدي بـر اعمـال قـدرت باشد؟با اين وصف کتاب «تاريخ بيهقي » چه جايگاهي دارد؟ آيا ابوالفضل بيهقي مورخي قابل اعتماد است ؟ يقينا هيچ چيز به اندازة خود کتاب نميتواند گوياي اين مطلب باشد، و بر آنيم با ژرف نگري و دقت در اين کتاب ارزشمند بـه تنگناهـاي بيـان حقيقـت از سـوي بيهقي پرداخته و به شيوه ي حقيقت گويي و شگردهاي بيهقي در امر تاريخ نويسي اشاره داشته باشيم .
البته بزرگترين مفر در ايـن امـر، توسـل بـه تقدير و قضاي آسمانيست که در اين باره به تفصيل سخن خواهيم گفت ؛ اما بيهقي از هر دسـتاويزي استفاده ، کند تا به آنچه براي بيان تاريخ ضروري ، داند اشاره اي داشـته باشـد: «معـاذالله کـه خريـدة نعمتهايشان باشد کسي ، و در پادشاهي ملوک اين خاندان سخن ناهموار گويد، اما پيـران جهانديـده و سرد و گرم چشيده از سر شفقت و سوز گويند فلان کاري شايسته کرد و فلان را خطايي بر آن داشت 10 و از آدم الي يومنا هذا چنين بوده است .
». ٤١ و اين دقيقا همان ظرافت و رندي ايست که بيهقـي از آن براي بيان حقيقت امر، سود ، جويد و از همين روي « در متن تاريخ بيهقي معلوم نيست کجا توسل بـه تقدير الهي و آسماني مستمسکي ست زيرکانه براي بر گفتن کاستيهاي پادشاه و کجا تلاشـي رندانـه 42 براي توجيه اين کاستيها».