چکیده:
یکی از مسائل مورد نزاع فلاسفه، کیفیت ترکیب ماده و صورت است. بدیننحو که مشهور حکمای مشائی ترکیب ماده و صورت را انضمامی دانستهاند، اما برخی همچون ملاصدرا ـ به تبع صدرالدین دشتکی ـ ترکیب ماده و صورت را اتحادی دانسته و برای اثبات دیدگاه خود، دلیل هم ذکر کردهاند.
بررسی ادله ملاصدرا بر ترکیب اتحادی ماده و صورت نشان میدهد که این ادله قابل مناقشه است. اما ایشان بر اساس مبانی حکمت متعالیه، تقریر جدیدی از برهان قوه و فعل ارائه کردهاند که ترکیب اتحادی ماده و صورت را اثبات کند.
در این نوشتار، ابتدا به تحریر محل نزاع اشاره شده و تبیین میشود که محل نزاع، ترکیب ماده اولی و صورت بهمعنای مقوم شیء بوده و مراد از ترکیب نیز ترکیب حقیقی است. همچنین در این نوشتار برخی از اشکالاتی که مانع پذیرش ترکیب اتحادی ماده و صورت از سوی حکما شده نیز پاسخ داده شده و در نهایت هم بر اساس مبانی حکمت متعالیه، معنای دقیق و عمیقتری از ترکیب اتحادی ماده و صورت بیان شده است.
خلاصه ماشینی:
ادله ملاصدرا بر ترکيب اتحادی ملاصدرا معتقد است که ترکیب ماده و صورت و به تبع آن ترکیب نفس و بدن از قسم ترکیب اتحادی است و برای ادعای خود براهینی را ذکر کرده است که به بررسی آن میپردازیم: دلیل اول: صحت حمل بین ماده و صورت این دلیل مبتنی بر چند مقدمه است: مقدمه اول: حمل به صورت کلی به حمل شایع صناعی و حمل اولی تقسیم میشود و در هر حملی باید بین موضوع و محمول یک جهت اتحاد و امتیازی وجود داشته باشد.
ملاصدرا معتقد است طبق مبنای مشهور که ماده و صورت را دو موجود میدانند، ترکیب حقیقی به این معنا که دو موجود، یک موجود بشوند محال است؛ مگر اینکه قائل به ترکیب اعتباری بین آن دو شویم» (صدرالدین شیرازی، 1981م، ج5، ص284-283).
نقد و بررسی دلیل سوم به نظر میرسد از اینکه ابنسینا هویت و شیئیت شیء را بهصورت آن دانسته نمیتوان ترکیب اتحادی ماده و صورت را نتیجه گرفت؛ زیرا قائلین به تركيب انضمامي میتوانند مدعی شوند که چون صورت جزء غالب است و آثار شیء به آن بر میگردد، در تعریف شیء ذکر میشود.
اما خاصیت تحولپذیری که به ماده مربوط میشود نیز قابل چشمپوشی نیست؛ مثلاً كاغذ به سبب مادهای که دارد، دارای قابليت تحول و تبدل است و نمیتوان گفت که این ویژگی بهصورت بر میگردد؛ زیرا لازم میآید که صورت، امکان فنای خودش را داشته باشد.