چکیده:
جهانشناسی یکی از مهمترین مقولات مطرح در هر دین و نظام فکری است. چگونگی نگاه به جهان و تبیین آن نشاندهنده بسیاری از زوایای پنهان و آشکار هر اندیشهای است. دین مانوی از جهانشناسی اسطورهای و پیچیدهای برخوردار است که اغلب نشاندهنده دیدگاه عرفانی این دین به عالم است. این مقوله ترکیبی از جهانشناسی گنوسی است که در ساختاری ایرانی گنجانده شده است. از ویژگیهای نظام جهانشناختی مانوی میتوان به ثنویتی ازلی که در خیر و شر برقرار است، و سه دوره آفرینش اشاره کرد. بیزاری از عالم ماده و باور به اسارت روح که منشا الاهی داشته و در ماده محبوس است، ماهیت اهریمنی عالم و تلاش برای رهایی از چرخه تولدهای مکرر، و نهایتا بازگرداندن انوار الاهی به خاستگاه و اصل خویش از بارزترین اندیشههای عرفانی این جهانشناسی است که در دستگاه فکری ایران باستانی عرضه شده است.
خلاصه ماشینی:
بیزاری از عالم ماده و باور به اسارت روح که منشأ الاهی داشته و در ماده محبوس است، ماهیت اهریمنی عالم و تلاش برای رهایی از چرخه تولدهای مکرر، و نهایتا بازگرداندن انوار الاهی به خاستگاه و اصل خویش از بارزترین اندیشههای عرفانی این جهانشناسی است که در دستگاه فکری ایران باستانی عرضه شده است.
جهانشناسی مانوی که موضوع این مقاله است با مقدمهای آغاز شده که بهاختصار نگرش عرفانی به عالم را تشریح میکند و در ادامه به تبیین دیدگاه مانویان به جهان و آفرینش آن میپردازد.
عالم به مثابه مظهر خیر از این منظر در دیدگاه عرفانی به عالم، جهان هستی محل تجلی و ظهور خداوند است.
این دستهبندی بیشتر بر اساس تبیین جهان هستی و نسبت آن با خداوند و انسان شکل گرفته است؛ مکاتبی که نوع ثنویت آنها مانند دوگانهباوری ایرانی بیشتر تحت تأثیر باورهای زردشتی است، ماده و عالم مادی را از ابتدا منشأ شر و تباهی قلمداد کردهاند و اینگونه معتقدند که دو بن نیک و بد از ازل وجود داشته و دو اصل خیر و شر از ابتدا از یکدیگر متمایز بودهاند.
جهانشناسی مانوی، در یک کلام، نگاهی منفیانگارانه به عالم مادی، به دلیل ماهیت اهریمنیاش، دارد؛ و این جهان حکم زندان و سیاهچالی را دارد که روح انسان در آن به اسارت گرفته شده است.
: Van Lindt, 1992; Esmailpour, 2007: 167-176; Reitzenstein & Schaeder, 1962).
این دو وجود از آغاز از یکدیگر جدا بوده و موضوع سقوط روح به قلمرو دنیای مادی نه به دلیل تباهی تدریجی روشنایی (همانگونه که در دیگر اندیشههای گنوسی چنین است)، بلکه به سبب حمله شر به جهان روشنایی است.