چکیده:
از جمله مطالعات معتنابه در فهم عمیقتر از تاثیر و تاثّرهای متون بر یکدیگر؛ «تحلیل ارتباطهای پیدا و پنهان» آنهاست. این امر در زمینة مطالعات دینی، زمینهساز افزایش افق اندیشهای مخاطب در غنابخشی به نگرش او در مورد خاستگاه الاهی آن متون و آموزهها است. پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی به واکاوی ارتباطهای پیدا و پنهان میان «قرآن» و «دعای ندبه»، در جهت تبیین برجستهترین جلوههای تشابه محتوایی و لفظی آن دو پرداخته است. فرایند اجرایی پژوهش بر خوانش و استخراج ساختارمند مولّفههای «متن حاضر» (دعای ندبه) و «متن پنهان» (قرآن) بر مبنای معیارها و الگوهای مطالعات بینامتنی (از رویکردهای مهم در علم نشانهشناسی) استوار است و بر آن اساس، انواع روابط بینامتنی میان دعای ندبه و قرآن کریم، مانند بینامتنی ترکیبی، واژگانی، مضمونی و شخصیتهای قرآنی، با ذکرسه نمونه برای هر یک بررسی شده است. نتایج پژوهش گویای آن است که اهل بیت علیهم السّلام ، همواره بر آموزههای قرآنی (لفظ و محتوا) عنایت داشته و در دعای ندبه نیز امام معصوم علاوه بر الفاظ قرآن کریم، از محتوای آیات بهرههای فراوان بردهاند.
One of the most considerable studies to understand the impact and impression of texts over each other is “the analysis of apparent and hidden relationships”. This issue in the field of religious studies paves the way for the broadening of the audience’s scope of thinking in favor of enriching his view of Divine origin of those texts and teachings. The present research, with a descriptive-analytic approach, investigates the apparent and hidden relationships between the Qur’an and Nodbeh Prayer in order to explain the most prominent effects of verbal and content similarities. The research process is based on the structured reading and extraction of the components of the “present text” (Nodbeh Prayer) and the “hidden text” (the Qur’an) based on the criteria and patterns of intertextual studies (one of the most important approaches in semiotics). On that basis, the types of intertextual relationships between the Nodbeh Prayer and the Holy Qur’an, such as the hybrid intertextual, lexical, thematic relationships as well as the Qur’an personalities are investigated with three sample notes for each. The results of the research show that the People of the Household always paid attention to the Qur’anic teachings (the words and the content), and in the Nodbeh Prayer, the infallible Imam has benefited greatly from the content of the verses in addition to the words of the Holy Qur’an.
خلاصه ماشینی:
بینامتنیت قرآن و دعای ندبه کسانی که دانش نشانهشناسی و بحث بیامتنیت را مطرح كردهاند، بر دو نکته اتفاق نظر دارند: یک: هر متن، محصول ترکیب شدن متون پیشین بشری است؛ دو: این ترکیب یافتگی، غالبا تصادفی و از روی عدم آگاهی مؤلف است؛ اما ارتباط میان قرآن به عنوان متن مقدس الاهي با متون فرعیتر و ادعیه معصومان(، به تعمد امام معصوم در استفاده آگاهانه از آموزههای قرآنی به منظور نظام بخشی هدفمند به رویکردهای بینشی، گرایشی و کُنشی مخاطبان ادعیه ناظر است.
متن حاضر (دعای ندبه): در عبارتي از دعای ندبه، خطاب به خداوند بیان میگردد: «ثُمَّ جَعَلْتَ أَجْرَ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مَوَدَّتَهُمْ فِی کِتَابِکَ فَقُلْتَ (قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَى(»؛ «سپس در قرآنت پاداش حضرت محمّد( را ـ که درود تو بر او و خاندانش باد ـ مودت اهل بیت او قرار دادى و فرمودى: بگو من از شما براى رسالت پاداشى جز مودت نزدیکانم نمىخواهم» (ابن طاووس، 1409: ج1، ص295).
از نظر روابط بینامتنی مشاهده میگردد که پدیدآورنده دعای ندبه (متن حاضر) با تغییر فعل آیه از صیغه غایب «لِيُظْهِرَهُ»» به صیغه مخاطب «أَنْ تُظْهِر» در دعا و همچنین با اضافه کردن واژۀ «دِینَهُ» پس از آن، عبارت مذکور را با تغییری اندک و ترکیبی جدیدی به کار برده؛ بنابراین، رابطه دو متن از نوع «نفی متوازی» است.
مشاهده میگردد که پدیدآورنده دعای ندبه واژه «طُوى» را از قرآن (متن پنهان) و به منظور اشاره به مکان مقدسی که از آنِ خداوند است، به کار گرفته که این بینامتنیت از نوع «نفی متوازی» است.