چکیده:
بررسی پیوند علم و دین در اسلام، از جمله مهمترین موضوعات اساسی عصر حاضر است و سابقهای دیرینه در تاریخ علم در تمدن اسلامی دارد. نظریههای بسیاری در زمینه دینیسازی علم مطرح شدهاند. یکی از نظریههای منسجم در این عرصه، رویکرد تاسیسی علم دینی است. نقد، بررسی و ارزیابی این نظریه میتواند به پیشبرد و تکوین علم دینی کمک کند. این پژوهش، با شیوه تحلیل محتوی، و رویکرد نظری و تحلیلی، انتقادی این نظریه را بررسی و نقاط قوت، ضعف و ناکامیها آن را نشان میدهد. یافتههای پژوهش حاکی از این است که رویکرد تاسیسی را میتوان در چهار نظریة «دایرةالمعارفی دین»، «تهذیب جامع»، «تاثیر حداکثری دین در علم» و«گزیده گویی دین» بیان کرد. به نظر میرسد، هر یک از این نظریات دارای ناکامیهایی است. اما در زمینه دینیسازی علم، این نکته حیاتی است که دینیسازی در برخی علوم دینی، تحصیل حاصل است و در برخی دیگر، بیمعناست. اما با اصلاح مبانی و پیشفرضهای دینی، و بسط روشها و اصلاح غایت علم، میتوان علم را دینی ساخت؛ ضرورتی به تایید تجربی فرضیات هم ندارد.
خلاصه ماشینی:
حال پرسش اين است كه نقش دين در شكل گيري چنين علمي چيست؟ آيا ميتوان سخن از علوم انساني اسلامي به ميان آورد؟ و اينكه علوم موجود تجربي در جوامع غربي كه به علوم تجربي معروفند و روش آنها عمدتاً تجربي است، آيا ميتوانند ديني و به معناي خاص در اينجا، متناسب با معارف قرآن و اهل بيت(ع)، «اسلامي» شوند.
بيشترين تأثير دين در مقام گردآوري اطلاعات است، اما در نهايت اين تجربه است که ملاک و معيار سنجش آنها خواهد بود و پايبندي به روش علمي، به مستقل بودن علم از پيش فرضهاي ديني منتهي خواهد شد.
اسلاميسازي علم هم از آنجايي كه علم اسلامي، علمي است که يا مستقيماً از متون ديني و اسلامي اخذ شده و يا ملهم از مباني معرفتي و منابع معتبر اسلامي است و يا منطبق با اصول و مباني اسلامي است، دانش مورد نظر بومي «جهان اسلام» خواهد بود.
اما از نگاهي ديگر، اين رويكردها را ميتوان در سه دسته اصالت نقل، اصالت روش و توجه توأمان به هر دو مطرح كرد كه رويكردهاي تأسيسي ذيل هر يك از اينها عبارتند از: نظريه «استنباط علم از متون ديني»(مهدي نصيري) و نظريه «استخراج نظام معرفتي حاكم بر توليد علم از متون نقلي»(فرهنگستان علوم) در رويكرد اصالت نقل و نظرية «حضور آموزههاي نقلي در عرصه پيش فرضها و زمينهسازي براي پردازش فرضيهها»(خسرو باقري) در رويكرد اصالت تجربه و نظرية «توجه همه جانبه به عقل و نقل»(آيت الله جوادي آملي) در رويكرد سوم يعني توجه توأمان به عقل و نقل جاي ميگيرند.