چکیده:
در معنای«باطل»در آیه شریفه«لاتاکلوا اموالکم بینکم بالباطل»بین مرحوم شیخ انصاری و
برخی از حواشی اختلاف نظر وجود دارد. اگر باء در«بالباطل»،باء سبییت باشد معنای باطل
طبق نظر برخی حواشی، اسباب باطلی که شارع از آنها نهی کرده مانند ربا و قمار است. اما
اگر باء مقابله باشد مراد از باطل هر شیء بیارزش و بدون منفعت از نگاه عرف و شرع است
که ثمن یا مثمن واقع شود. این بر خلاف معنای به دست آمده از باء سببیت است که
اختصاص به اسباب نقل و انتقال دارد. طبق نظر برخی از محشین، شیخ در ابتدای کتاب
مکاسب باء را به معنای مقابله گرفته است و لذا اشکالات فراوانی به ایشان گرفته اند. در کتاب
بیع خبری از اشکالات موجود در کتاب مکاسب محرمه نیست و آنان اینگونه برداشت نموده اند
که شیخ باء را به معنای سببیت گرفته است. بسیار بعید به نظر می رسد که شیخ باء را به دو
معنای متفاوت تفسیر کرده باشد. از این رو با استقرایی نزدیک به تام در بررسی استنادات شیخ
در کل کتاب مکاسب به این نتیجه رسیدیم که شیخ، باء را به معنای سببیت می داند. البته نه
سببیتی که انحصار در اسباب نقل و انتقال داشته باشد بلکه سببیت با تفسیری که هم اسباب
باطله را و هم باطل به معنای ثمن و مثمن و هر شرط موثر در عقد را شامل شود.
خلاصه ماشینی:
طبق نظر برخی از محشین، شیخ در ابتدای کتاب مکاسب باء را به معنای مقابله گرفته است و لذا اشکالات فراوانی به ایشان گرفتهاند.
احتمال دیگری نیز در این عبارت به نظر میرسد و آن اینکه «باء» به معنای «سببیت» باشد و چون مثمن منفعتی ندارد، سبب بطلان بیع میگردد و اکل مال در این معامله به سببِ باطل میشود.
نتیجه برخی از علماء از جمله آیت الله خوئی، مرحوم ایروانی و صاحب دراسات ادعا کردهاند که مرحوم شیخ در کتاب مکاسب تا قبل از بحث معاطات باء را در«بالباطل» به معنای مقابله گرفتهاند و منشأ برداشت ایشان کلماتی مانند: «بإزائه» و «فی مقابله» است.
اما نظر دیگر میگوید «باء» در سر تا سر کتاب مکاسب به معنای سببیت است و تصریح مرحوم شیخ به سببیت بودن باء، دلیل بر این مدعاست و استنادات شیخ که با مقابله بودن سازگار است اینگونه توجیه میشود که سبب باطل اعم از آن است که فقط اسباب باطل مانند ربا و قمار را شامل شود.