چکیده:
امام رضا (ع) برای تبیین رابطۀ خالق و مخلوق از تمثیل آیینه بهره میجویند، این تمثیل بهخاطر ژرفای آن مورد توجه یکی از عرفای شیعه واقع شده است. سید قطبالدین نیریزی از این تمثیل مباحث مهمی را در حکمت الهی و جهانشناسی عرفانی مثل ربط حادث به قدیم، وجود اضافی ماسویالله و نحوۀ قیومیت خداوند استنباط میکند. این نوشتار، ابتدا به بررسی بستر این رویکرد که جواز تمثیل از ناحیۀ اولیای الهی است، میپردازد. سپس رهیافت عرفانی او و عناصر آن مورد تدقیق قرار میگیرد، در این راه ابتدا چیستی صورت در آیینه و نظرات مختلف دربارۀ آن سپس کیفیت انتشار نور، مظاهر مختلف نور از نظر قطبالدین نیریزی و خوانش او از سخن امام رضا (ع) درباره حقیقت نور بررسی میگردد؛ در انتها کوشش میشود ارکان این تمثیل رضوی که قطبالدین را به پیدا کردن آنها برانگیخت اما بهصراحت از آنها نگفت، یافته شود. نتیجۀ شاخص این موردپژوهی، مبتنی بودن این تمثیل عرفانی به منبع اصیلی چونان فرمایش امام رضا (ع) باشد.
خلاصه ماشینی:
سپس رهیافت عرفانی او و عناصر آن مورد تدقیق قرار می گیرد، در این راه ابتدا چیستی صورت در آیینه و نظرات مختلف دربارٔە آن سپس کیفیت انتشار نور، مظاهر مختلف نور از نظر قطب الدین نیریزی و خوانش او از سخن امام رضا(ع ) دربارٔە حقیقت نور بررسی می گردد؛ در انتها کوشش می شود ارکان این تمثیل رضوی که قطب الدین را به پیدا کردن آن ها برانگیخت اما به صراحت از آن ها نگفت ، یافته شود.
در این تحقیق اما به شکل موردپژوهی با مراجعه به اثر دست اول قطب الدین نیریزی -که نسخه خطی است - و شارح آن امین الشرع خویی، کوشش در تحلیل محتوای خوانش او از روایت رضوی میشود و برای ایضاح رویکرد او به آثار عرفا و حکما رجوع شده است .
زیرا در کلام امام (ع ) آنچه به اندازٔە نامتناهی مافوق معقول است ، به محسوس تشبیه گردیده و ذات حقّ تعالی و تقدّس ، مقدّس از لوازم محسوسات – اعم از زمان و مکان و أین و وضع و کیف و جهت - است (قطب الدین نیریزی، ١٢٨٣ق : ٣١؛ امین الشریعه خویی، ١٣٨٣: ٣٧٩).
اگر چنین کنی، باعث میشود حقیقت خارجی آن ها، آن چنان که حقّ است – یعنی حیثّیت ظّلی حکایتی- نیز تکذیب شود (قطب الدین نیریزی، ١٢٨٣ق : ٣٢).
یکی از نتایجی که سّید قطب الدّین از تمثیل مرآت میگیرد، عدم اشتراک بین صورت دیده شده در آیینه و حقیقت جسم خارج از آیینه است و این را، دلیلی برای نبود اشتراک بین وجود حقّ و خلق می داند.