چکیده:
یکی از موفقیتهای هر شاعری در سرودن، توجه وی به شبکۀ ارتباطی عناصر مادی و معنوی موجود در شعرش است که ساختار و نظام یک قالب شعری را تشکیل میدهد. ارتباط واژگانی و شیوه چینش آنها، انتخاب وزن مناسب با عنایت به درونمایۀ حاکم بر آن، انواع موسیقی در شعر و نظایر آن این شبکه را میسازد. این مقاله به میزان هماهنگی درونمایه و بحور به کار رفته در نوحهها و مرثیههای یغمای جندقی -شاعر قرن سیزدهم هجری- پرداخته است. وی نخستین شاعری است که بخشی از دیوانش به نوحه اختصاص یافته است. میتوان گفت که وی توانسته است خردهژانری را با عنوان نوحهسرایی در شعر فارسی ابداع کند. یغما در این نوع شعری، بین وزن و محتوا ارتباطی تنگاتنگ و ناگسستنی برقرار کرده است. این تحقیق با روش تحلیل محتوای کیفی از نوع مضمونی بر روی هفتاد و شش مرثیه و نوحۀ شاعر انجام شده است، انواع اوزان از جمله وزن خیزابی و جویباری که شاعر به کار گرفته، با مضمون ارائه شده همخوانی دارد و نیز رزانت، سَبُکی، نظم هجاها و طول مصرعها، ارکان عروضی از حیث رکنبندی هجاها، وجود تکرار و تنوع ارکان بحرهای عروضی در مراثی و نوحهها در نظر گرفته شده است. همچنین اشعار به ترتیب بسامد در بحرهای رمل، هزج ، رجز، مضارع، متقارب و سریع سروده شدهاند؛ از این میان بحرهای هزج و رمل که سنگینترین اوزان محسوب میشوند و برای بیان اندوه و متأثرکردن مخاطب مناسب هستند، بالاترین بسامد را دارند.
خلاصه ماشینی:
در عصر حاضر پژوهش هايي در اين زمينه ، به شرح زير صورت گرفته است : عاس ، «آشنايي با وزن شعر فارسي» را در سال ١٣٥٣ نوشت ؛ وحيديان کاميار بررسي وزن شعر عاميانه ي فارسي را در سال ١٣٥٧ انجام داده است ؛ همچنين او در سال ١٣٦٢ به طور اختصاصي به «وزن نوحه ها» پرداخت ؛ امامي در سال ١٣٦٩ مرثيه سرايي در ايران تا پايان قرن هشتم را روانه ي بازار کرد؛ محمد فشارکي، «سير قواعد اوزان عروضي از خليل تا سيمين » را در سال ١٣٧٠ منتشر کرد؛ پژوهش تحليلي و تکويني شفيعيکدکني نيز با عنوان موسيقي شعر در سال ١٣٧٣ به چاپ رسيد؛ شميسا در سال ١٣٩٤، فرهنگ عروضي را تنظيم کرد؛ از محققان خارجي نيز ژيلبر لازار، بررسي وزن شعر ايراني را نوشت که با ترجمه ي ليلي ضيا مجيدي در سال ١٣٩٥ روانه بازار شد؛ اما در حوزه ي مقاله هاي پژوهشي، عبدالخالق پرهيزي، فهرست بسامدي اوزان عروضي در اشعار پنجاه و هشت شاعر را در سال ١٣٧٧ نوشت ؛ عباس کيمنش «تحليل اوزان عروضي ديوان منوچهري دامغاني و تعيين بحور آن و همخواني اوزان با موضوعات » را در سال ١٣٧٩ چاپ کرد.
چنانکه در همان شعر وقار، وي چهار بار به فواصل تقريبا معين هجاي بلند (ا) به کاربرده تا عظمت مصيبت را غيرمستقيم به خواننده القا کند: ماه مدينه از حرم کرد چو راه کربلا گشت طلايه ي اجل قائد شاه کربلا (يغماي جندقي،١٣٨٤: ٢٧١) اين نوحه از يغما بر وزن مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن و در بحر رجز مثمن مطوي مخبون است و وزني کدر و درعين حال تند و ضربي دارد.