چکیده:
در این تحقیق با بررسی سفرنامههای سیاحان در دورة قاجاریه، به کارکردهای اجتماعی، سیاسی و فرهنگی روحانیت شیعه در این دوره پرداخته میشود. اهمیت این تحقیق بهسبب مردمی شدن نهاد روحانیت شیعه در دورة قاجار در مقایسه با دورههای پیشین است؛ چراکه در دورة صفویه، روحانیت شیعه نهادی مرتبط با حکومت بود و نیز در دورة نادری و زندیه نقش مشروعیتبخشی به حکومتها را داشتند. مسئلة اصلی این تحقیق، نوع نگرش سیاحان به کارکرد روحانیت شیعه است. نگرش آنها به روحانیت شیعه ازاینرو دارای اهمیت است که سیاحان تلاشهای مردمشناسانه و گزارشهای جزئی از ارتباطات اجتماعی دورهها و نواحی مختلف ایران در زمان قاجار داشتهاند. نتایج بهدستآمده از این تحقیق، از ارتباط تنگاتنگ روحانیت شیعه با فرهنگ، آموزش و سیاست از طریق مکتبخانهها، مساجد و رتقوفتق امور روزانه مردم حکایت دارد. افزونبراین، در برخی موارد ازآنجاکه فرهنگ سیاحان با فرهنگ ایرانی ـ اسلامی متفاوت بود یا منافعشان به واسطة روحانیت شیعه تهدید میشد، گزارشهای جانبدارانه در سفرنامههایشان دیده میشود.
This paper studies the social function of the Shiite Clericalism in the Qajar period based on European travelogues. The popular position of the Shiite Clericalism in the Qajar period compared to previous periods is one of the reasons for the importance of this research. Because during the Safavid period, the government had a close relationship with the Shiite Clericalism, as in Naderi and Zand dynasty period, they played a role in legitimizing governments. The main issue of this research is the type of tourists‟ attitude towards the function of the Shiite Clericalism, since the tourists have had detailed reports on the social relations of different periods and regions of Iran during the Qajar period. The results of this study show that the Shiite Clericalism had a close relationship with the cultural, educational and political situation through (kataatiib) schools, mosques, and people‟s daily affairs. Of course, due to the cultural differences between the tourists and the Iranian-Islamic culture, or because, their interests were threatened by the Shiite Clericalism, biased reports can be seen in their travelogues.
خلاصه ماشینی:
قاجار، روحانیت شیعه، تشیع، سفرنامهنویسان اروپایی، کارکرد اجتماعي روحانيت شيعه مقدمه روحانیون شیعهمذهب ایران در ابتدا خاندان قاجار را به چشم تاتاران اجنبی و غاصبان تاج و تخت صفوی مینگریستند؛ ولی ارتباط آنان با جامعه در دورة قاجار چنان مستحکم شد که در مقایسه با رابطة روحانیت شیعه با حکومت در دورة صفویه و همچنین اهمیت آنها در مشروعیتبخشیِ سلطنت در دورة نادری و زندیه، کارکرد فرهنگی، سیاسی و اجتماعی بیشتری داشتند.
البته باید در نظر داشت که این ارتباط مستحکم میان مردم و روحانیت شیعه بهواسطة استحكام روابط آنها در دورههای پیشین بوده است؛ اما پدید آمدنِ کارکردی همهجانبه در جامعه و در بخشهای متفاوت اجتماعی، برای نخستينبار توسط روحانیت شیعه در دورة قاجار شکل گرفته است.
از سوی دیگر، با مطالعۀ دقیق و مقایسة این سفرنامهها با یکدیگر و نقد و بررسی یادداشتهای آنان دربارة فرهنگ شیعی ایرانیان، بهوضوح میتوان دریافت که برداشتهای ایشان از اسلام و باورهای مذهبی مردم و حتی میزان توجه آنان به اینگونه مسائل، تحت تأثیر عواملی چند قرار داشته است.
3. جايگاه روحانيون پرنفوذ شيعه نزد مردم با توجه به آنچه دربارة مقام روحانیون در جامعة ایران عصر قاجار بیان شد، مردم ارتباط خوبی با آنها داشتند و ازآنجاکه اینان راهنمای مذهبی مردم بودند و مردم به این رابطه نیاز داشتند، نقش تأثیرگذاری در جهتدهی به فکر ایرانیان آن دوره داشتند.
مشاهدة فراوانی گزارشهای ثبتشده در سفرنامههای اروپاییان و ارتباط آنها با بدنة اجتماعی جامعه، نشاندهندة نقش و جایگاه والای روحانیت شیعه نزد مردم دورة قاجار است.