چکیده:
آرای مفسران متقدم، به دلیل نزدیکی آنها به عصر رسالت، همواره مورد توجه مفسران متأخر بوده است. در این میان، بسیاری از آرای تفسیری متقدم، به دلیل اختلافهای عقیدتی ـ کلامی و نزاعهایی که جهان اسلام با آن درگیر بوده، از میان رفته است و صرفاً بخشهایی از آنها در میان سایر آثار، بر جای مانده است. یکی از مفسران متقدم که آثار وی چنین وضعیتی پیدا کرده است، ابوبکر أصم، مفسر معتزلی قرن سوم هجری است. با وجود آنکه وی تفسیری دربارة قرآن داشته است، اما مجموعة مکتوبِ مدوّن و مستقلی از او، در دسترس نیست. با این حال، آرای تفسیری این عالِم معتزلی، در برخی کتب تفسیری، مانند مفاتیحالغیب، تبیان و مجمعالبیان، به صورت پراکنده نقل و گزارش شده است. شناخت این تفسیر، از آن جهت ضروری است که نمایانگر پایة تفکر معتزلی و بیانگر سیر تکاملی تفسیر قرآن کریم است؛ لذا این نوشتار در صدد است با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی، به تبیین روش تفسیری او بپردازد. بر اساس آثار بر جای مانده از تفسیر ابوبکر أصم، وی مفسری معتزلی و عقلگراست که در تفسیرش از روشهای عقلی و جدلی و نیز توجه به سیاق آیات، اسباب نزول، ادبیات عرب و نیز مسائل فقهی بهره گرفته است.
The views and opinions of the early interpreters on the interpretation of the Holy Quran, due to their proximity to the age of the Prophet, have always been of interest to later commentators. In the meantime, many valuable interpretive works have been destroyed due to ideological-theological conflicts that the Islamic world has gone through, and only parts of them, among other works, have survived and are available. One of these works is related to Abu-Bakr-Asam (225 AH) the third century AH Mu'tazilite, who, although he had a commentary on the Quran, its written and independent collection is not available. However, the interpretive views of this Mu'tazilite interpreter, in some interpretive books, such as Mafatih-al-Ghayb, Tebyan, and Majma-'al-Bayan have been quoted and reported sporadically. Knowledge of this interpretation is necessary because it represents the basis of the Mu'tazilite thought and the evolution of the interpretation of the Holy Quran; therefore, this article intends to explain his interpretive method by using the descriptive-analytical method, by examining the surviving works of Abu-Bakr-Asam's commentary. Abu-Bakr-Asam has given the greatest value to thinking and rationality in his interpretation. In his interpretation, he has also used polemical methods, paying attention to Arabic literature, the context of verses, the causes of revelation, and jurisprudential interpretation.
خلاصه ماشینی:
اینجا سؤال پیش میآید که آیا فخر رازی کسی را که أصم از او نقل کرده ، معرفی نکرده یا اینکه خود أصم آن را مجهول گذاشته است ؟ قول درست تر این است که أصم ، مروی عنه را مجهول آورده ؛ زیرا در جایی دیگر از تفسیر فخر رازی، در ذیل آیۀ ٨٠ سورٔە بقره ، آمده است : «حکی الأصم عن بعض الیهود أنهم عبدوا العجل سبعۀ أیام فکانوا یقولون إن الله تعالی یعذبنا سبعۀ أیام » (همان ، ٣/ ٥٦٦)؛ أصم از برخی از یهودیان نقل کرده است که آنها گوساله را به مدت هفت روز میپرستیدند و میگفتند به همین خاطر، خداوند ما را به مدت هفت روز عذاب میکند.
این سخن أصم نشان دهندٔە تأثیرگذاری مذهب اعتزال در شکل گیری تفسیر اوست ؛ زیرا معتزله به عقل حکم میکنند و عقل را به بالاترین درجۀ آن بالا میبرند؛ حتی برخی از آنها عقل را برتر و مقدم بر کتاب و سنت قرار میدهند و در مورد دلالت عقل و برتری آن میگویند: به وسیله عقل میتوان بین حسن و قبح (اعمال ) تمیز داد؛ به وسیله آن میتوان به حجیت کتاب قرآن ، سنت و اجماع پی برد و شاید کسی نسبت به این موضوع تعجب کند و گمان کند که ادلۀ استنباط احکام ، فقط منحصر در کتاب ، سنت و اجماع باشد و یا گمان کند که عقل نیز جز این ادله هست ؛ اما از نظر رتبه و برتری مؤخر قرار بگیرد در حالیکه این چنین نیست ؛ زیرا خداوند همواره (در کتابش ) اهل عقول را مخاطب قرار داده است و همچنین به وسیلۀ عقل ، میتوان به حجیت کتاب ، سنت و اجماع پی برد.