چکیده:
از جمله مسائل مهم و کاربردی که در حیطهی حقوق افراد مطرح است، تزاحم این
حقوق با دستهای دیگر از حقوق همان فرد، حقوق فرد دیگر، حقوق اجتماع )همهی
افراد( و حقوق خداوند میباشد. افزون بر این، تزاحم بین حقوق خداوند و حقوق
اجتماع نیز قابل تصور است. در صورت رخداد چنین تزاحمی ناچار از حلّ آن با طرق
شرعی یا عقلی هستیم. این نوشته با جمعبندی آراء اندیشمندان فقه اسلامی اعم از
امامیه و عامه و نیز دانشمندان حقوق ایران و برخی کشورهای دیگر، یک الگوی کلی
و ثابت را جهت حل تزاحم پیش آمده در میان حقوق به ترتیب در دو مرحلهی کلی و
در مجموع در چهار مرحله چنین ترسیم مینماید: الف( رجوع به مرجّحات شرعی و
عقلی. ب( در صورت عدم وجود مرجّح؛ ابتدا به یک نحو بین آن حقوق متزاحم جمع
میگردد و در صورت عدم امکان چنین جمعی، نوبت به مرحلهی تراضی و مصالحه
میرسد و در پایان در صورت کارگر نیافتادن هیچ یک از راههای پیشین، نوبت به قرعه
خواهد رسید. گفتنی است که به اقتضای کلی بودن این الگو، ممکن است برخی از
موارد تزاحم از مرحلهی ابتدائی قابل انطباق با این الگوی کلی نبوده و تنها بر یک
مرحله از مراحل آن منطبق گردد.
خلاصه ماشینی:
در باب احکام (حقوق الله ) قانون کلي در تقديم يکي از دو حکم متزاحم بر ديگري اولويت داشتن آن -به لحاظ حفظ و تقديم - نزد شارع است ، مانند موارد تزاحم بين واجب رکني و غير رکني در عبادت همچون رکوع و قرائت به شکلي که نمازگزار توان انجام کامل فقط يکي از اين دو را داشته باشد يا مثلا اگر در وقت نماز واجب ، مسجد نجس شده باشد در اين هنگام امر به نماز با امر به ازاله ي نجاست از مسجد در مقام امتثال مزاحمت ميکند.
نمونه ي ديگر اينکه اگر تزاحم در بين دو مورد از «حقوق الله مالي» اتفاق افتاد، مثل صرف ترکه در حج يا زکات ، گروهي از فقيهان به استناد روايات ١در صورت عدم کفايت ترکه از پرداخت دو دين مربوط به حج واجب و زکات واجب فرد متوفي حج را مهم تر ديده اند؛ دليل اولويت صرف ترکه در انجام حج واجب از طرف متوفي را بر مصرف کردن آن در بدهي وي از بابت زکات واجب از باب تقديم اهم بر مهم دانسته و مرحوم بهبهاني در اين مورد ميفرمايند: «و الحاصل أن تقديم صرف الترکۀ في الحج علي صرفها في سائر مصارف الزکاة لا ينافي القاعدة المقررة في تزاحم الحقوق ، أما من جهۀ أن صرفها لا ينافي مع کونها زکاة، کما بيناه و لعله هو الظاهر، و أما من جهۀ أن الحج أهم من الزکاة في نظر الشارع و تقديم الأهم علي المهم حکم عقلي مطرد في جميع الموارد، 2 و الحکم بالتوزيع إنما هو مع تساوي الحقوق ».