چکیده:
ارتباط وزن شعر و ریتم موسیقی، از دیر باز مورد توجه بودهاست. در متون کهنِ موسیقی، رسایل فیلسوفان دربارۀ شعر، کتب عروضی قدیم و نظریات موسیقیدانان و عروضدانان معاصر، نشانههایی از پیوند ریتم و وزن شعر دیدهمیشود و در چند سال اخیر، پژوهشهای جدیتر و دقیقتری در این باب صورت گرفتهاست. در این گفتار، پیوند ایقاع و عروض در متون کهن و دستهبندی نظرات گذشتگان بررسی شده و نشانههایی از نزدیکی ماهیت این دو گرد آمدهاست. در پایان، فرضیهای درباب یکی بودن ریشۀ هر دو علم و پیوندشان با یونان باستان نیز مطرح شدهاست.
The connectedness between metre in poetry and rhythm in music has long been in focus. In the old books on music, philosophers’ tracts on poetry, old writings of prosody, and in the views of the contemporary musicians and prosodists, there can be seen indications pointing to a close link between rhythm and metre. Besides, in recent years, more serious and careful studies have been made on this topic.In the present article, the connection between iqa’,(rhythm) and aruz (prosody) mentioned in the old texts and the classification of the old views have been discussed and indications of inherent closeness of the two put together. In the end, an assumption regarding the etymological identicality of the two and their relation to the ancient Greece has been put forward.
خلاصه ماشینی:
مهدیقلیخان هدایت نیز در مجمع الادوار، که مرز میان متون کهن و نو در باب موسیقی است، میگوید: «خلیل بن احمد بهواسطۀ دستی که در ایقاع داشت در علم عروض متتبّع شد» (هدایت، 1317: نوبت اولی/ 5) و درباب شباهت این دو علم مینویسد: «به مناسبت شباهت ادوار ایقاعی به ادوار عروضی، بنای آن را نیز بر ارکان عروضی نهادهاند و آن سه است: سبب، وتد، فاصله» (همان: نوبت دوم/ 47).
در فصلی از کتاب موسیقی و شعر و ساز و آواز در ادبیات فارسی، مفهوم وزن در موسیقی و شعر، از قدیم تا امروز بررسی (رازانی، 1340: 80) و با استناد به برخی متون کهن، یگانگی ماهیت ایقاع و عروض مطرح شدهاست (همان: 84-86).
این تعریف بدان معنی نیست که واحد همۀ ضربها برابر است، بلکه مجموع ضربهای یک دور باید یکسان باشد و ارتباط ایقاع و وزن شعر به این اوزان محدود نمیشود (این مطلب کم و بیش در منبع او، نفوذ علمی و عملی موسیقی ایران در کشورهای دیگر، نیز آمده، اما نویسنده به آن توجهی نکردهاست، نک.
احمد رضایی، در کتاب وزن شعر و موسیقی 1 ، پس از تعریف و توضیح ایقاع و عروض بر پایۀ متون موسیقایی و عروضی، آنها را از منظرهای مختلف مقایسه کرده و شباهتهایشان را روشن ساختهاست: از تعاریف پایۀ هر دو (رضایی، 1395: 112-114) و تطابق نقرات ایقاع و حروف عروض (همان: 114-115) گرفته تا یکسانی اصطلاحات این دو حوزه (همان: 116)، تشابه ارکان و افاعیل مورد استفاده در آنها (همان: 135-167) و دایرههای عروضی و ایقاعی (همان: 167-168).