چکیده:
از دیرباز دانشهایی چون بدیع، معانی و بیان، عروض و قافیه و... به عنوان معیارهایی برای زیبایی شناسی عناصر ادبی و ارزشیابی شعر و نثر فارسی و عربی به کار می رفته و زمینه ساز نوعی نقد روشمند بوده است. از این رو، امروزه ما نیز ناگزیریم که این گونه آثار علمی را به سبب اشتمال بر ابزارهای نقد ادبی با دقت تمام بررسی کنیم. نفوذ عمیق و حضور بلامنازع زبان و ادب فارسی در شبه قاره هند منجر به پیدایش آثار گرانسنگی در زمینه های مختلف شعر ، عرفان ، فلسفه ، دستور، فرهنگ لغت ، علوم و فنون ادبی و بلاغت و جز آن گردیده که متاسفانه برخی از این آثار همچنان ناشناخته باقی مانده است. در این مقاله یکی از این آثار ارزشمند بلاغی فارسی که حدود 250 سال پیش در هندوستان به زبان فارسی نوشته شده، از جنبه های مختلف، بررسی و نقد و تحلیل و مقایسه شده، در مورد ساختار و اهمیت و جایگاه آن و اندیشه ها و آبشخورهای مؤلف و تاثیر و تاثر آن کتاب سخن گفته می شود. این اثر حدائق البلاغه نام گرفته و توسط شمس الدین فقیر دهلوی (1183- 1115هـ.ق.)، در سال 1168 ه.ق و در پنج حدیقه: بیان، بدیع، عروض و قافیه، معما و سرقات شعری تالیف گردیده است. وسعت اطلاعات فقیر دهلوی در حوزه علوم ادبی و بلاغی عربی و فارسی، استناد به امثله و شواهد فراوان فارسی، نقد و تحلیل آرای بزرگان علوم بلاغی و جامعیت موضوعات بلاغی از ویژگیهای درخور توجه این کتاب است.
خلاصه ماشینی:
"در شواهد عربی این کتاب هیچ گونه نوآوری و ابداع و خلاقیتی وجود ندارد، اما شواهد فارسی آن- که بیشتر از شعر فارسی انتخاب شده تا نثر- در موارد بسیاری تازگی دارد و با تفحص و تأمل خود فقیر دهلوی انتخاب شده است که فقط به دو نمونه از شواهد عربی تکراری و شواهد فارسی تازه و بدیع این کتاب توجه میکنیم: امرؤالقیس: ایـقـتـلنـی و المـشـرفی مضاجعی و مسنـونة زرق کـانیـاب اغـوال(5) (ص 10، تشبیه وهمی) متنبی: فـان تـفـق الانــام و انـت منـهـم فـان المسـک بعـض دم الغــزال(6) (ص 18، بیان امکان مشبه) سنایی: زاده از یکــدگـر بـه علم و به دم آدم از احـمــد، احـمــد از آدم(7) (ص 72، لف و نشر مجمل) خاقانی: در مرکز مثلث بگرفت ربع مسکون فریاد اوج مریخ از تیغ مه صقالش(8) (ص 53، تسمیة محل به اسم حال) نکتة قابل توجه دیگر در مورد شواهد کتاب حدائقالبلاغه کثرت و فراوانی شواهد برای تمام آرایههای بیانی– بدیعی و عروض و...
برای اثبات این ادعا فقط به یک نمونه توجه میکنیم: در حالی که در کتاب شرح مختصرالمعانی (سرمشق و الگوی اصلی فقیر دهلوی در تألیف حدائقالبلاغه) برای آرایة «ادماج» فقط یک شاهد زیر از متنبی آمده است: اقلـب فیـه اجفـانی کـأنـی اعـد بهـا علـی الـدهر الـذنـوبـا(9) صاحب حدائقالبلاغه علاوه بر این مثال، چهار شاهد زیبای فارسی دیگر را نقل کرده که سه بیت اول آن بدین ترتیب است: پیش ازین گر فتنهای انگیختی در گوشهای چشم خوبان در زمانش فتنه را بیند به خواب (سلمان ساوجی) خواهم از دل برکشم پیکان تو لیـک از دل بــرنمیآیـد مــرا (جامی) مبــادا عـالمـی را جان برآید گره از زلف خود فهمیده بگشای (نظیرینیشابوری) در بیشتر مواضع این کتاب، بویژه در بخش بیان و بدیع و عروض، همین کثرت و تعدد شواهد را ملاحظه میکنیم."