چکیده:
به منظور استفاده بهینه از آب رودخانه ها برای تامین آب، جهت آبیاری و شرب و تهیه انرژی، سدهای بزرگ و کوچکی بر روی رودخانه ها بسته شده اند. سدها که بیش از 4500 سال با اهداف کنترل جریانات رودخانه ای و ذخیره آب، درخدمت انسان ها بوده اند، به صورت ساختارهای مدیریت آب، از زمان احداث به عنوان عوامل ژئومورفیک عمل نموده اند. این ساختارها با تغییر در الگوی جریان طبیعی آب ها و تغییر در مقدار رسوب گذاری و بار رسوبی رودخانه ها و همچنین تغییر در انرژی آب، در عملکرد فرایندهای ژئومورفولوژیکی رودخانه ها و حوضه ها اثرات زیادی برجای گذاشته اند. اما اثرات سد ها بر پیامدهای ژئومورفولوژیک پایاب ها زیادتر بوده است. می توان اثرات ژئومورفولوژیکی احداث سدها در پایاب ها را در9 حالت مختلف طرح نمود. این 9 حالت مختلف، براساس بیلان دبی، بار رسوبی، اندازه ذرات و شیب بستر قابل ارزیابی است. تغییر میزان آب رها شده از سدها، با تغییر در بار رسوبی آب های جاری، ظرفیت حمل و در نهایت درتغییر ویژگی های ژئومورفولوژیکی نیمرخ طولی و مقطع عرضی بستر جریان رودخانه ها عینیت یافته است. در این مقاله تمامی این تغییرات با ذکر نمونه هایی از رودخانه قرنقو که سد سهند بر روی آن بسته شده، مورد بحث قرارگرفته است.
خلاصه ماشینی:
"در چنین شرایطی، بخش های برآمده در مسیرجریان رودخانه ها مورد سایش قرار نمی گیرد، اما میزان نهشته گذاری در چالاب های موجود در مسیر جریان، افزایش می یابد و در مقطع عرضی، تغییرات محسوسی صورت نمی گیرد، اما ممکن است تراسهایی در اثر جابجایی جانبی رودخانه ها، در کناره ها تشکیل شود (شکل 6، جدول 1).
- حالت 7 افزایش دبی ظرفیت بار رسوبی جریان ≥ بار رسوبی موجود زمانی که دبی آب افزایش یافته و بار رسوبی نیز بسیار پایین باشد، طبق کارکرد سیستمی در حوضه های رودخانه ای، باید چنین عدم تعادلی با افزایش بخش مقطع عرضی به نحوی جبران گردد.
یکی از عوامل تعیین کننده برهنگی، کاهش دبی و پایین رفتن سطح اساس در اثر احداث سدها است که می تواند شاخاب ها را مجبور به سایش بستر جریان سازد و موجب افزایش بار رسوبی رودخانه ها گردد.
در واقع آنچه که ازنظر ژئومورفولوژیکی و هیدرولوژیکی بررسی اثرات سد سهند را در بستر رودخانه قرنقو ایجاب می کند، تغییرات و تحولاتی است که در مکانیسم های فرسایشی شاخاب های بالادست حوضه و تماس آب دریاچه پشت سد با دامنه هایی با درجه حلایت بالا (گنبد های نمکی) در یک سو و ناهمواری های مستعد به لغزش در دیگر سو وهمچنین تغییرات و تنظیماتی است که در پایین دست سد، در بستر اصلی رودخانه پدید آورده و در آینده نیز پدید خواهد آورد که در این مقاله به اختصار به آنها اشاره شد."