چکیده:
در سال 5731 که مأمور تدریس در دانشگاه داکا''بنگلادش‘‘بودم،در نسخههای خطی آن دانشگاه به فرهنگ قرآنی کوچکی به نام''مستخلص المعانی‘‘برخوردم که دو نسخه از آن در کتابخانهء''بنکیپور‘‘ هند و''ایندیا آفیس‘‘انگلستان وجود دارد.چیزی که بیش از همه در این فرهنگ جالب توجه است، وجود واژههای کهن فارسی است تا جایی که کهنگی آن را تا قرن پنج و شش پیش میبرد. کتاب از نویسندهای ناشناس است که از خود با واژهء«ضعیف»یاد میکند و انگیزیهء پرداختن به آن را خواهش دوستان(غیر عرب زبان)که به علت غفلت در دورهء جوانی به علوم دینی نپرداخته و نیازمند مطالعه در کلام آسمانی بودند،بیان میکند. معانی قرآنی با کلماتی موجز و غیر مکرر از انتهای قرآن یعنی از سورهء «الحمد و قل اعوذ برب الناس» آغاز و به سورهء«بقرهء»پایان میپذیرد.
خلاصه ماشینی:
"التماس این ضعیف این است که چون این کتاب بر دست کسی آمد به فاتحهء مدد نماید نویسنده همانطور که آورده شد،از خود به عنوان''ضعیف‘‘یاد میکند و در پایان کتاب اینچنین آمده است:''تحریر یافتبه عنو الله تعالی این نسخهء متبرکهء مستخلص المعانی فی تاریخ شهر شعبان المبارک عشرون خمس سنهء 4721 هجری به دست خان محمد پس اگر نویسنده را''خان محمد‘‘بدانیم و تاریخ نگارش کتاب را 4721،نسخه مربوط به صد و پنجاه میشود،و این با شیوهء نگارش کتاب و لغات سرهء فارسی که گویای تألیف کتاب در حدود قرن ششم یا پیش از آن است-و در این باره دلایل خود را خواهم نگاشت-درست در نمیآید و یقین دارم که در قرن سیزدهم همین''خان محمد‘‘نسخه را دستنویس کرده است.
دوازده موردی که یاد شد،همه از مختصات کهن و قدیمی زبان فارسی است(خطیبی، 6631،ج 1:331-421) اینک برای مقایسهء معادلهای فارسی کاربردی در سه فرهنگ''مستخلص المعانی‘‘و''لسان التنزیل‘‘و''المستخلص‘‘نمونههایی در زیر میآوریم تا روشن شود که کدام یک قدمت بیشتری دارد: (به تصویر صفحه مراجعه شود) نتیجه چنانکه گفته شد،زمان تألیف''مستخلص المعانی‘‘مشخص نیست ولی در مقایسه با''لسان التنزیل‘‘که به گفتهء استاد دکتر محقق حدود قرن چهارم و پنجم تألیف شده،چنین استنباط میشود که شاید،با توجه به کهنگی واژهها،همزمان و یا بیش از آن به رشتهء تحریر درآمده باشد،اگرچه نسخهء دستنویس آن تاریخ 4721 هجری را توسط کاتبی به نام''خان محمد‘‘نشان میدهد."