چکیده:
IBاندیشهء تاریخی عنصر اصلی تاریخنویسی جدید است.تحول تاریخی نیز نگرشها را نسبت به گذشته تغییر میدهد و مسائل تاریخی جدیدی را مطرح میکند.در پی پایخ به این پرسش که میان ماهیت و شیوهء تصمیمگیری در روابط خارجی ایران دورهء ناصری چه ناهمانندیهایی وجود داشته و چرا چنان بوده است.نگارنده با توجه به قرارداد رویتر کوشیده است با پذیرش دو فرضیه،پاسخی فراهم آورد که گمان میرود کمتر به آن پرداخته شده است.روابط خارجی ایران عصر ناصری،از یکسو بر نفوذپذیری و رخنهپذیری مبتنی بوده و از دیگرسو،تصمیمهای دیگران را میپذیرفته، زیرا محیط بین المللی یک سویه تصمیمگیرنده بوده است.نگارنده بدون پرداختن به روند تاریخی انعقاد معاهدهء رویتر و بدون در نظر گرفتن محتوای آن،کوشش کرده است با بهرهگیری از مدل تصمیمگیری جیمز روزنا،به شناخت ضروتهایی بپردازد که نخبگان عصر قاجار را وادرا کرده است به کاری دست زنند که سبب مسخره و نفرین کردن آنها شده است.پنج مؤلفهء شخصیت تصمیمگیرنده،نقش و اختیارات تصمیمگیرنده،ساختار درونی دولت و دستگاههای حاکم،درونمایههای رفتاری و ارزشهای سیاسی و اجتماعی و نظام بین المللی در این تحلیل به کار خواهند رفت.
خلاصه ماشینی:
"چنین تحلیل سادهای سبب میشود که بنویسند: به میرزا حسین خان چنین حالی کرده بودند که روسها دارند نزدیک میشوند و عن قریب بساط شاهنشاهی ایران برچیده خواهد شد و راه نجات و جای امن هم فقط در دامن انگلیس برای ایران تهیه شده ست و اگر خود را بلاشرط به دامن آن دولت اندازد مملکت شاهنشاهی همیشه برای آنها باقی مانده از تجاوزات دولت روس مصون خواهد بود(طباطبایی مجد،1373:362).
میرزا حسین خان برای رسیدن به آرزوهایش،به یاری همفکر،طراح،استراتژیست، اهل ترقی و سیاستگذار نیاز داشت؛میرزا ملکم خان همان شخص بود و خود نیز به کمک کردن به سپهسالار علاقه داشت.
در ایام صدارت میرزا حسین خان،مقامات متنفذ بیشتر اهل دسیسه بودند و مقامات نخبهء این عصر به دو دسته تقسیم میشدند؛برخی از آنها بازرگانان بودند که سیاستهای اقتصادی صدراعظم را به نفع مملکت و خود میدانستند،همانند محمد حسن خان امین الضرب که با مشیر الدوله هم روابط تجاری داشت(مهدوی،1379:136).
اما خود میرزا حسین خان به دلیل آنکه تجربههای طولانی مدتش رادر عرصههای دیپلماتیک و در خارج از ایران به دست آورده بود سادهدلانه نوشت: با قرارداد مخالفتی نخواهد شد زیرا مزایا و منافع این کار برای همه مردم شرح داده شده است(کاظمزاده،1354:102).
میرزا حسین خان گمان نمیکرد که اوضاع سیاسی در داخل کشور به قدری آشفته است که نمیتوان کاری از پیش برد،حتی اگر مجلسی از وزیران و دولتمردان به شاه نوشته باشند: انجام این مطلب بزرگ که بلاشک اسباب احیای جمیع این صفحات خواهد بود منوط به یک اشاره شاهنشاهی است."