چکیده:
جنگهای ایران و روس با حملهء روسیه به منطقهء قفقاز در فاصلهء سالهای (1243-1218 ق/1828-1803 م)آغاز شد.منطقهء قفقاز از سدهها پیش تا دورهء قاجار روابط فرهنگی،سیاسی و اقتصادی ویژهای با سلسلههای ایرانی داشت و حاکمان این منطقه از آن دوران تا واپسین سالهای پادشاهی فتحعلی شاه خراجگزار و یا دستنشاندهء دولت مرکزی ایران بودند.
با سقوط صفویان و روی کار آمدن افشاریان و زندیان،از تسلط حکومت مرکزی بر منطقهء قفقاز کاسته شد و حکمرانان آن منطقه،با مشاهدهء ضعف حکومت ایران و به دلیل حفظ منافع خود به سمت قدرت نوظهور شمالی جذب شدند. با به قدرت رسیدن قاجارها که طرح و نقشهء درستی برای تعامل با خوانین این منطقه، به ویژه خوانین گرجستان و آن سوی ارس نداشتند،بر اثر جنگهای ایران و روس و با انعقاد قرارداد گلستان در سال 228 ق/1813 م و ترکمانچای در سال 1243 ق/ 1828 م قفقاز بهکلی از ایران جدا شد.در این پژوهش کوشش میشود تا چگونگی جنگ روسها با ایران بر سر منطقهء قفقاط و نقش دولتهای اروپایی در این امر و واکنش سران حکومت قاجار به این کنشها بررسی شود.
خلاصه ماشینی:
"با همین تصور احساس کرد واگذار کردن بخشی از مناطق به ایران برای بهبود روابط خوب است (Atkin,1980:153) به همین دلیل یرمولف همراه میرزا ابو الحسن خان شیرازی که برای اعتراض به برخی مفاد عهدنامهء گلستان به سنپترزبورگ رفته بود،به ایران آمد تا در چمن سلطانیه با شاه ملاقات کند و دربارهء ایجاد کنسولگری در گیلان،اتحاد بر ضد عثمانی و همچنین آرام کردن آشوبهای خوارزم خواهان همکاری دولت ایران شود.
مهمترین علل شروع جنگهای دورهء دوم را میتوان اینگونه برشمرد: الف)ابهام موجود در مورد مرزها که در عهدنامهء گلستان گنجانده شده بود؛ب)فرستادن نامههای اشغالی از شاه ایران و تحریک حس امیدواری او برای دستیابی به مناطق از دسترفته؛ت)آمادگی نظامی عباس میرزا که در این هنگام بر نیروهای عثمانی چیره شده و بغداد را محاصره کرده بود و کوشش او برای اعادهء حیثیت.
عهدنامهء ترکمانچای در شانزده فصل و یک قرارداد تجاری الحاقی در 5 شعبان 1243/10 فوریه 1828 به امضای دو طرف رسید،خلاصهء مفاد عهدنامه عبارت بود از: برقراری صلح،واگذاری خانات ایروان و نخجوان به روسیه و تخلیهء طالش از سپاه ایران، واگذاری تمامی شمال رس به روسیه،پرداخت ده کرور تومان غرامت جنگی از طرف ایران به روسیه،انحصار حق کشتیرانی خزر برای روسها و محروم کردن ایران از حق داشتن کشتی جنگی در آن،طرفداری از ولایتعهدی عباس میرزا و فرزندان او، برقراری روابط سیاسی و فرستادن سفیران،دادن مهلت سه ساله به افرادی که در قلمرو دولت دیگر هستند برای بازگشت بهسوی دولت متبوع خود در صورت تمایل، آزادی اسیران،آزادی فراریان پناهنده،اعلام عفو عمومی برای یاریدهندگان به روسها و مهلت یک ساله برای خارج شدن آنها از ایران و در نهایت نحوهء رسیدگی به کاپیتولاسیون(تاج بخش،1362:245-240)."